8-bap. Auditorlíq tekseriw waqtínda buxgalteriya esabí sistemasín hám ishki qadaǵalawíN Úyreniw hám de bahalaw

«Buxgalteriya esabı haqqında»ǵı Ózbekistan Respublikası nızamı (jańa redakciya), Ózbekistan Respublikası Puqaralıq Kodeksi, Buxgalteriya esabınıń milliy standartları, ónim (jumıs, xızmet)lerdiń ÓTBına qosılatuǵın, ónim islep shıǵarıw (jumıs orınlaw, xızmet kórsetiw) qárejetleriniń quramı hám finanslıq nátiyjelerdi qáliplestiriw tártibi haqqındaǵı Nızam, joqarı shólkemlerdiń instrukciyaları, Nızam hám kórsetpeleri; kárxananıń esap júritiw siyasatı.
Húkimet, finans hám statistikalıq organlarınıń normativlik hújjetleri menen bir qatarda, úyrenilip atırǵan tarawdaǵı tekserilip atırǵan kárxanalardıń ózgesheliklerin ańlatatuǵın shólkemlestiriw hújjetlerine óz aldına áhmiyet beriledi.
Bul másele boyınsha auditor tómendegilerdi tekseriwi kerek:
Buxgalteriyalıq esabın shólkemlestiriw hám júritiwge tiyisli instrukciyalar hám kórsetpeler schyotlar rejesin qollanıwdıń durıslıǵı: esaptıń jurnal-order yaki keste-avtomatlastırılǵan formalarınan qollanılatuǵın formanı júritiw qaǵıydalarına ámel qılınıwı; dáslepki hújjetlerdiń buxgalteriyaǵa óz waqtında kelip túsiwi hám hújjetler oborotınıń shólkemlestiriliwi: esap registrleriniń óz waqtında hám durıs qollanılıwı sintetikalıq esap maǵlıwmatlarınıń analitikalıq esap maǵlıwmatlarına sáykes keliwi: dáslepki hújjetlerge avtomatlastırılǵan islew beriw usıllarınıń qollanılıwı (is haqı, materiallar, óndiris qárejetleri hám usıǵan uqsas) óndiris qárejetlerin esapqa alıwdıń durıslıǵı; dáwir qárejetlerin esapqa alıwdıń durıslıǵı; óndiriske sarıplanǵan materiallardı bahalawdıń durıslıǵı; balanstaǵı barlıq bántlerdiń inventarizaciya qılınıwınıń durıs shólkemlestiriliwi, sonday-aq, inventarizaciyanı hám onıń nátiyjeleriniń esap hám esabatta óz waqtında hám de tolıq sáwlelendiriliwi: bas buxgalter tárepinen materiallar, finanslıq hám miynet resurslarınan paydalanıw, buxgalteriyalıq esabın shólkemlestiriw hám júritiwdiń nızamlılıǵı ústinen qadaǵalaw ornatılıwı; banklerge, salıq organlarına, akcionerlerge hám basqalarǵa usınılatuǵın balans hám basqa esabat formalarına buxgalteriyalıq esabı maǵlıwmatlarınıń tuwra keliwi; byudjet penen esap-kitaplardıń durıslıǵı hám óz waqtındalıǵı; payda (dáramat)nı anıqlawdıń durıslıǵı; paydanı bólistiriw hám rezervler jaratıwdıń durıslıǵı.
Bulardan tısqarı auditor tómendegilerdi de tekseriwi zárúr:

• 
  buxgalteriya apparatı jumısınıń durıs shólkemlestirilgenligi;
  
• 
  buxgalteriya xızmetkerleri lawazım instrukciyalarınıń bar ekenligi;
  
• 
  orınlanǵan jumıs ushın hár bir xızmetker juwap beretuǵın etip, xızmet wazıypalarınıń buxgalteriya xızmetkerleri ortasında bólistirilgenligi;
  
• 
  auditorlıq tekseriwi ótkerilip atırǵan shólkem (firma) administraciyası tárepinen jumıstı orınlawshı lawazımlı shaxslar, sklad basshıları, mexanikler hám basqalardıń dáslepki esabatlar hám hújjetlerdi usınıw grafiginiń tastıyıqlanǵanlıǵı, grafikke ámel qılıw ústinen qadaǵalaw ornatılıwı hám onı buzǵan ayıpker shaxslarǵa qarata intizamiy sharalar hám basqa sharalardıń qollanılıwı; buxgalteriya ishinde ayırım jumıs túrleriniń orınlanıw múddetleri kórsetilgen, hújjetler operaciyası grafiginiń bar ekenligi (is haqı esap-kitabınıń vedomostları, materiallıq bahalıqlar háreketiniń jıyma vedomostı, tiykarǵı qurallar hám materiallıq emes aktivlerge eskiriw esaplaw vedomostı, esap registrlerin juwmaqlawshı (jıllıq) esabatlar dúziw); buxgalteriya xızmetkerleri aǵımdaǵı jumıs procesinde zárúr bolǵan, tiyisli qollanbalar, instrukciyalar hám esap-kitap kesteleri menen támiynlengenligi;
  
• 
  bas buxgalter tárepinen oǵan tolıq berilgen finanslıq qadaǵalawshılıq huqıqlarınıń ámelge asırılıwı, buxgalteriyalıq esabı hám esabatına tiyisli bas buxgalterdiń pármanları, sonday-aq, atap aytqanda finans-xojalıq operaciyaların rásmiylestiriw hám talap etiletuǵın hújjetler hám maǵlıwmatlardı buxgalteriyaǵa usınıw, kárxananıń barlıq xızmetkerleri ushın májbúriyligi sıyaqlı kárxanadaǵı ishki tártipke ámel qılınıwı, joqarıda kórsetilgen esap, esabat hám finanslıq qadaǵalaw máselelerine tiyisli bas buxgalter pármanı hám kórsetpeleriniń orınlanbaǵanlıǵı yaki buzılǵanlıǵı ushın ayıpker xızmetkerlerge qarata audit ótkerilip atırǵan kárxana administraciyası tárepinen sógis yaki sıylıqtan (tolıq yaki bir bólegi) azat etiw sharalarınıń qollanılıwı; buxgalteriya xızmetkerleri menen basqa bólimler ortasında óz-ara qatnaslarınıń durıs jolǵa qoyılǵanlıǵı, bas buxgalter basqa bólimlerdiń basshıları menen birgelikte audit ótkerilip atırǵan kárxananıń finanslıq xojalıq esabı, esabatı maǵlıwmatlarına tiykarlanıp analizlewi;
  
• 
  balanstıń tiykarǵı materialları, pul aǵımları hám esap-kitap bántlerin inventarizaciya qılıw; buxgalteriya esabatları hám balansları haqqındaǵı Nızamda belgilengen tártibi hám múddetlerine ámel qılınıwı; ótkerilgen inventarizaciya hám onıń sapası qanday ekenligi, inventarizaciya nátiyjesinde barlıq balans bántleriniń haqıyqıylıǵınıń támiynlengenligi;
  
• 
  buxgalteriyalıq esabı hám qadaǵalawdıń shólkemlestiriliwi, pul qarjıları hám material bahalıqlardıń kemisligi, jetispewshiligi hám nızamsız sarıplanıwı hám basqa kemshiliklerdiń aldın alıwdı támiynlewi, dáslepki hújjetlerdi sapalı rásmiylestiriw hám olardıń isenimliligi ústinen puqta qadaǵalaw ornatıw; xojalıq operaciyaların, pul qarjıları hám múlkler, material bahalıqlardıń bar ekenligi hám saqlanıwınıń dáwirli inventarizaciyası hám tosattan ótkerilgen tekseriwlerdiń nátiyjeleri hám sol sıyaqlılar;
  
• 
  dúzilgen dáwirlik hám jıllıq esabatlar maǵlıwmatlarınıń buxgalteriyalıq hám statistikalıq esabat maǵlıwmatlarına tuwra keliwi.
  

Hár bir auditor, bir auditorlıq tekseriwinde tolıq qatnasqan bolsa da, buxgalteriya esabın tártipke salıw hám salıqqa tartıwdıń bar sistemasında qálegen xojalıq júritiwshi subyekttiń buxgalteriyalıq (finanslıq) esabatınıń ol yaki bul dárejedegi qátelerge jol qoymaslıǵı kútá quramalı ekenligin túsinip jetedi.
Auditor bunday qátelerdi anıqlaǵanda tómendegi wazıypalardı sheshiwi kerek:

• 
  buxgalteriyalıq esabatındaǵı qátelerdiń bayanın jazıw;
  
• 
  buxgalteriyalıq esabı hám esabatın shólkemlestiriw hám de júritiwdiń nızamshılıq penen belgilengen qaǵıydaları xojalıq júritiwshi subyekt xızmetkerleri tárepinen bilmesten yaki ataylap buzılǵan jaǵdaylar anıqlanǵanında auditorlıq shólkemi qanday is tutıwı ózgesheliklerin anıqlaw;
  
• 
  buxgalteriya esabatınıń isenimliligine tásir etetuǵın qátelerdiń auditor tárepinen anıqlanǵanlıǵı múnásibeti menen xojalıq júritiwshi subyekt hám auditorlıq shólkemi juwapkershiliklerin bir-birinen ajıratıp belgilew;
  
• 
  buxgalteriyalıq (finanslıq) esabattıń buzıp kórsetiliw qáwip-qáteri faktorların anıqlaw.
  

Kóbinese auditor audit ótkeriw waqtında buxgalteriyalıq (finanslıq) esabatlarǵa qanday maqsetlerde ataylap qáteler kiritilgenligin anıqlawǵa urınıp, oǵan tán bolmaǵan funkciyalardı moynına alıwǵa háreket etedi (buxgalteriyalıq esabatı maǵlıwmatlarınan paydalanıwshılardı aljastırıw ushın ǵárezli maqsetler gózlengen bolıwı múmkin).
Xojalıq júritiwshi subyekt xızmetkerleriniń buxgalteriyalıq esabatında qáteler payda bolıwına alıp keletuǵın, ataylap qılınǵan is-háreketleri (yaki nemquraydılıǵı) haqqında juwmaq etiw tek wákillikli organ tárepinen ámelge asırılıwı múmkinligin auditor esapqa alıwı zárúr. Auditor ushın anıqlanǵan qátelerdiń áhmiyetli yaki áhmiyetsiz ekenligin anıqlawı da áhmiyetli bolıp esaplanadı.
Hár bir auditor óz tájiriybesinen kelip shıǵıp, belgili bir tekseriletuǵın kárxana ushın buxgalteriyalıq esabınıń qaysı bólimleri eń qáterli ekenligin anıq bilip, auditti rejelestiriwde óz jumısın sonday túrde ıqtıyatlılıq penen islewi kerek, nadurıs auditorlıq juwmaǵın dúziw hám usınıw qáwip-qáteri imkanı barınsha kemeyetuǵın bolsın.
Eger administraciyaǵa usınılǵan maǵlıwmatlardıń nátiyjeleri boyınsha buxgalteriyalıq esabatına tiyisli ózgerisler kiritilmegen bolsa, ol jaǵdayda auditor audit procesinde anıqlanǵan buxgalteriyalıq esabatındaǵı buzıp kórsetilgen faktler haqqındaǵı maǵlıwmatlardı auditorlıq juwmaǵına kiritiwi kerek.
Auditorlar da, tekserilip atırǵan xojalıq júritiwshi subyekt administraciyası da, sonı umıtpawı zárúr, buxgalteriyalıq esabatların ataylap yaki bilmesten buzıwlardıń júzege keliwi ushın; sonday qátelerdiń aldın alıw boyınsha sharalar kórilmegenligi ushın; olardı saplastırmaǵanı yaki keshigip durıslaǵanı ushın xojalıq júritiwshi subyekt xızmetkerleri juwapker sanaladı.
Auditorlıq shólkemi bolsa, xojalıq júritiwshi subyekt administraciyasına jazba túrde usınılatuǵın auditorlıq esabatı hám auditorlıq juwmaǵında buxgalteriyalıq esabatınıń isenimliligi haqqında obyektiv hám tiykarlanǵan pikir bildirgenligi ushın juwapker bolıp esaplanadı.
Auditor xojalıq iskerligin tekseriwde tómendegilerdi analizlewi kerek:

• 
  kárxananıń óz ustav iskerligi hám xojalıq dástúriniń orınlanıwı;
  
• 
  ustav kapitalın shólkemlestiriwdiń durıslıǵı hám onıń óz iskerligi maqsetlerine muwapıq isletiliwi;
  
• 
  kárxanada ónimlerdi jetkerip beriw boyınsha shártnama minnetlemeleriniń orınlanıwın isenimli, operativ esapqa alıwdıń shólkemlestiriliwi, tayar ónimler jetkerip beriw minnetlemeleriniń orınlanıwın esapqa alǵan halda kárxana xızmetkerleri tárepinen belgilengen tártipke ámel qılınıwı;
  
• 
  ónimlerdi tolıq hám óz waqtında jetkerip bermegenligi nátiyjesinde kórilgen joǵaltıwlar (járiymalar, penyalar, neustoykalar hám basqalar);
  
• 
  shıǵarılıp atırǵan ónimlerdi jańalawǵa tiyisli gózlengen ilajlardıń orınlanıwı; ónim sapasınıń kórsetkishleri, brak hám sapasız ónim jetkerip bergenligi ushın kórilgen zıyanlar;
  
• 
  ónim shıǵarıw ritmi, ritmsiz islew sebepleri, sutkalıq grafiklerdiń orınlanbawı aqıbetinde kórilgen zıyanlar;
  
• 
  shiyki zatlar, materiallar hám óndirislik shıǵındılarınan durıs paydalanıw;
  
• 
  kárxana jámááti maqsetleriniń sisteması, hár bir xızmetkerge wazıypalardıń durıs bólistiriliwi;
  
• 
  hám ekonomikalıq, hám sociallıq maqsetlerge jetisiwde barlıq xızmetkerler (jumısshıdan baslap bas direktorǵa shekem) ekonomikalıq máplerdi támiynleytuǵın miynetke haqı tólew sisteması;
  
• 
  ónim shıǵarıw hám satıw haqqındaǵı esabat maǵlıwmatlarınıń buxgalteriyalıq esabı hám dáslepki hújjetler maǵlıwmatlarına tuwra keliwi;
  
• 
  ónimler esabatına esabat dáwirinde tayarlanıp tamamlanbaǵan ónimlerdiń kiritilmegenligi hám esabatlarda basqa qosıp jazıw hám de qáteshiliklerge jol qoyılmaǵanlıǵı.