8-bap. Auditorlíq tekseriw waqtínda buxgalteriya esabí sistemasín hám ishki qadaǵalawíN Úyreniw hám de bahalaw

8.2. Buxgalteriyalıq esabınıń shólkemlestiriliwin úyreniw (bayan etiw).

Auditor kárxananıń finans-xojalıq iskerligin tekseriwdi baslawdan aldın buxgalteriyalıq esabı qanday shólkemlestirilgenligi hám júritilip atırǵanlıǵın úyreniwi kerek. Bunda ol kárxanada qollanılıp atırǵan qadaǵalaw quralların úyrenedi hám bahalaydı, olar tiykarında shamalanıp atırǵan auditorlıq ámelleriniń mazmunı, kólemi hám ketetuǵın qárejetlerdi anıqlaydı.

Eń áhmiyetlisi, auditor ámeldegi buxgalteriyalıq esabınıń sisteması tekserilip atırǵan xojalıq júritiwshi subyekttiń xojalıq iskerligin isenimli sáwlelendiriwi hám de tekserilip atırǵan kárxanadaǵı bar qadaǵalaw qurallarına qay dárejede tayana alıwına isenim payda etiwi kerek. Sonday-aq, esap sistemasın, yaǵnıy hújjetler aylanıw reje-grafiginiń dúzilisin, buxgalteriya xızmetkerleriniń xızmet wazıypaları qanday bólistirilip atırǵanlıǵın kórsetiwi, kárxananıń tiykarǵı operaciyaların sáwlelendiriw ushın qanday schyotlar korrespondenciyaları (óz-ara baylanısları) qabıl etilgenligi hám qanday esap registrlerinen paydalanılıp atırǵanlıǵı sıyaqlı máselelerdi bayan etiw kerek.
Kópshilik auditorlar esaptı shólkemlestiriw hám onı júritiw metodikası standart, oraylastırılǵan halda tártipke salıwǵa boysındırılǵan hám sonıń ushın onı bayan etiwge mútájlik sezilmeydi degen nadurıs pikirge iye. Olar bunday pikirge tiykarlanıp auditti rejelestiriwdiń bul bólimine jeterli itibar bermeydi. Bunday jantasıwǵa jol qoyıp bolmaydı, sebebi oraylastırılǵan sistema soǵan alıp keledi, onda hár túrli kárxanalar tek óz ózgesheliklerin emes, al úlgi schyotlar hám registrler atı astında da qátelerin jasıradı. Máselen, 1010-1090 «Materiallar» schyotları boyınsha qaldıqlardı balansta esap bahalarında sáwlelendiriw jaǵdayları kóp ushıraydı. Esap júritiw siyasatındaǵı «óndirislik zapaslarınıń esabı olardıń ortasha satıp alıw bahası boyınsha júritiledi» degen jazıw astında tek ortasha muǵdarlardı esap-kitap qılıwdıń hár qıylı usılları, al olardan tuwrıdan-tuwrı waz keshiw hám materiallardı kárxana ushın eń qolaylı bolǵan bahalarda esaptan óshiriw hám usıǵan uqsaslar jasırınıwı múmkin. Buxgalteriya xızmetkerleri kárxanada júritiletuǵın oborot vedomostları hám usıǵan uqsaslardı jurnal-orderler dep túsinip, esap jurnal-order formasında júritiliwin tastıyıqlawı da múmkin.
Buxgalteriyalıq esabı sistemasın bayan etiw tómendegi hújjetlerdi óz ishine alıwı múmkin: auditor maǵlıwmat alıwdı rejelestirgen tiykarǵı xızmetkerlerdiń familiyaları kórsetilgen kárxana buxgalteriyasınıń shólkemlestiriw strukturası; shólkemlestiriw strukturasında kórsetilgen hár bir xızmetkerdiń wazıypaları hám juwapkershilikleriniń bayanı; esap cikliniń áhmiyetli uchastkaları boyınsha hújjetlerdiń operaciya reje-grafigi; esap ciklları baǵdarında úlgili operaciyalar boyınsha provodkalar bayanı; bir mártelik operaciyalar hám qáte bolıw itimalı joqarı bolǵan operaciyalar («óziniń» firmaları, komissiya hám konsignaciya shártnamaları, qospa iskerlik shártnamaları, ijara) boyınsha schyotlar korrespondenciyalarınıń bayanı; esap júritiw siyasatındaǵı yaki ayırım schyotlardı júritiw qaǵıydalarında normativten shetke shıǵıwlar; esabat maǵlıwmatların tekseriwdiń qadaǵalaw qaǵazı. Sońǵı hújjet auditordıń talabı boyınsha klient tárepinen dúziledi. Onda esabattıń pútinleyinshe de, bir bólegin de tekseriwge tayar ekenligi klienttiń bul tekseriwdi texnikalıq jaǵınan qay dárejede támiynley alıwı soraladı.
Auditor buxgalteriyalıq esabı hám esabatınıń shólkemlestiriliwi hám de jaǵdayın tekseriwde tómendegilerden paydalanadı: