8-amaliy mashg’ulot: O’zbek tilining formallashtirish me’yorlari

2.1. Boshqaruv munosabatidagi so’z birikmalarini formallashtirish

A) Otli boshqaruv
Bosh so’z ifodalangan so’z turkumi	Yasalish usullari	Misollar
1. Ot	Ot + jo’n.k. + ot	insonga muhabbat kelajakka ishonch toqqa sayohat  xalqqa murojaat
	Ot + o’r.p.k + ot	fakulьtetda dekan ko’zida alam yurtda hukmron yuzida quvonch
	sifat + jo’n.k. + ot	yomonga jazo
	Son + chiq.k. + ot	to’rttadan qiz bittadan talaba
	Olmosh (lar) + chiq.k. + ot  Olmosh (lar) + jo’n.k. + ot	ulardan sovg’a hammaga xabar
	Ravish + jo’n.k. + ot	ko’pdan xabar
	Har.nomi + jo’n.k. + ot	O’qishga muhabbat Yashashga havas
	Sif-dosh + jo’n.k. + ot	Pishirganga sovg’a Eshitganga maslahat
2.Sifat	Ot + jo’n.k. + sif. Ot + chiq.k. + sif. Ot + o’r.p. k + sif.	So’zga chechan Onasiga sadoqatli Bolasiga mehribon Daraxtdan mo’rt Ishidan ma’lum Otangdan ulug’ Boshqaruvda yangi O’zbekistonda mashhur
	Sifat – jo’n.k. + sifat Sifat + chiq.k.+ sifat	Yaxshiga yaxshi Yomonga yomon Go’zallardan chiroyli Begonadan afzal Shirindan shirin Yangidan yangi
		Bittadan yaxshi Ikkatadan afzal
	Olmosh + jo’n.k. + sifat Olmosh + chiq.k.+ sifat	Shunga o’xshash Unga ma’lum Kimga qiziq Sendan kichik Undan kata Hammasidan yaxshi
	Ravish + chiq.k. + sifat	Oz-ozdan yaxshi
	Har.nomi + chiq.k. + sifat Har.nomi + jo’n.k. + sifat	Yozishdan oson O’qishdan yaxshi Yurishga qulay
	Sif-dosh + chiq.k. + sifat Sif-dosh + jo’n.k. + sifat	Bilmagandan tuzuk O’qiganga yaxshi
3. Son	Ot + o’r.p. k.+ son Ot + chiq.k.+son	Intizomda birinchi Ko’chalardan biri
	Sifat + chiq.k. + son	Yaxshilardan biri
	Son + jo’n.k. + son Son+ chiq. k. + son	Uchga bir To’rttadan ikkitasi
	Olmosh + chiq.k. + son	Shulardan to’rttasi
	Ravish + chiq.k. + son Ravish + jo’n.k.+son	Orqadan uchtasi Ichkariga ikkita
	Har.nom + jo’n.k. + son	Kirishga bitta
	Si-dosh + chiq.k. +son	Ko’rganlardan biri
4. Olmosh	Ot + chiq.k. + olmosh	O’quvchilardan barchasi
	Sifat + chiq.k.+ olmosh	Yaxshilardan hech qaysisi
	Son + chiq.k. + olmosh	Birinchilardan barii
	Olmosh + chiq.k. + olmosh	Ulardan hech qaysisi
	Ravish + chiq.k. + olmosh	Ko’pdan hech kim Orqadan barcha
	Sif-dosh + chiq.k. + olmosh	Olganlardan hech biri Ko’rganlardan hech kim Bilganlarning barchasi
B) Fe’lli boshqaruv
Bosh so’z ifodalangan so’z turkumi	Yasalish usullari	Misollar
1. Fe’l	Ot + tush.k. + fe’l Ot + jo’n.k.+fe’l	Bolani sevmoq Kitobga chizmoq
	Sifat + tush.k.+fe’l Sifat + chiq.k. + fe’l	Yaxshini maqtamoq Yomondan nafratlanmoq
	Son + tush.k.+ fe’l Son + jo’n.k.+fe’l	Ikkini ayirmoq Beshga ko’paytirmoq
	Olmosh + jo’n.k.+ fe’l Olmosh + chiq.k. + fe’l	Hammaga aytmoq Undan so’ramoq
	Ravish + jo’n.k.+fe’l	Ko’pga yetmoq
	Har.nomi. + jo’n.k.+fe’l	O’tirishga bormoq
A) Harakat nomi	Ot + tush.k. + har. nomi	Daragini berish
	Sifat + jo’n.k.+har nomi	Bilimliga havas qilish
	Son+ tush.k. +har.nomi	Birini egallash
	Olmosh + tush.k. + har. nomi Olmosh + jo’n.k.+ har.nomi	Hech kimni tanimaslik Unga gapirish
	Ravish + tush.k. + har. nomi	Ko’pni yomonlash
B) Sifatdosh	Ot + tush.k.+sif-dosh Ot + jo’n.k.+sif-dosh	Vatanni sevgan Qo’lga tushgan Uyga borgan
	Sifat +jo’n.k.+sif-dosh	Yaxshiga yondashgan
	Son + jo’n.k. + sif-dosh	Ikkoviga gapirgan
	Olmosh + tush.k.+sif-dosh Olmosh + jo’n.k.+ sif-dosh	Birovni maqtagan Sizga aytadigan
	Ravish + tush.k. + sif-dosh	Ko’pni yomonlagan Ozni ko’rgan
S) Ravishdosh	Ot + tush.k. + rav-dosh Ot + jo’n.k.+ rav-dosh	Televizorni ko’rib Hunarni asrab Uyga borib
	Sifat + tush.k. + rav-dosh	Kuchlini yengach
	Son + chiq.k. + rav-dosh	Ikkitadan berib
	Olmosh + chiq.k.+ rav-dosh	Sendan so’ragach
	Ravish + o’rp.k. + rav-dosh	Tezda borib
	Har. nomi + jo’n.k.+ rav-dosh	O’tirishdan qaytib
	Sif-dosh + chiq.k.+ rav-dosh	Ko’rganidan bilib
V) Ravishli boshqaruv
Bosh so’z ifodalangan so’z turkumi	Yasalish usullari	Misollar
Ravish so’z turkumi	Ot + jo’n.k. + ravish Ot + chiq.k. + ravish	Haqiqatga yaqin Bekatdan oldin Puldan ko’p Samolyotdan tez Odamlardan ko’p
	Sifat + chiq.k.+ ravish	Begonadan yaqin Yaxshidan ko’p Vahimachidan oldinda
	Son + jo’n.k.+ravish Son + chiq.k. + ravish	To’rttaga kam O’nga teng Beshtadan ko’p Uchtadan kam
	Olmosh + jo’n.k. + ravish Olmosh + chiq.k.+ ravish	Senga ataylab Bundan uzoqroq  Hammadan ilgari
	Ravish + chiq.k. + ravish	Kechagidan ancha oz Ertalabdan kechgacha
	Har.nomi + chiq.k. + ravish	Ishlashdan oldin  Uxlashdan keyin Borishdan avval
	Sif-dosh + chiq.k.+ ravish	Kelgandan keyin  Ko’rishganidan nari - beri

1 Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида . -Тошкент: Маънавият, 2011. –Б.69-70.

5 Ризаев С. Кибернетика ва тилшунослик. –Тошкент, Ўзбекистон, 1976, 16 б.

1 Пулатов А.К., Джураева Н. Разработка формальной модели грамматики узбекского язўка // Узбекский математический журнал. 2002, №1.-С.47-54; Пулатов А.К., Алиходжаев Б., Джураева Н. Разработка программы компьютерного анализа и синтеза глаголов узбекского языка // ЎзМУ хабарлари. 2002, 2-сон.-Б.17-19. Пўлатов А., Муҳамедова С.Х. Компьютер тилшунослигида автоматик таҳрир қилувчи дастурнинг лингвистик таъминотини яратиш асослари // Ўзбек тилшунослигининг долзарб масалалар. –Тошкент, ТДПУ илмий тўплами, 2003. Б.32-36. 

2 Дўсимова У. Матндаги феълларни автоматик таҳрир қилувчи дастурнинг лингвистик таъмини (расмий-идоравий услубдаги матнлар асосида). Магистрлик дис.-Тошкент, 2002, 56 б.; Валиева Г. Расмий-идоравий услубнинг лисоний бирликларини моделлаштириш. Магистрлик дис.-Тошкент, 2003, 60 б.

2 Йўлдошев Б. Компьютер лингвистикаси (методик қўлланма).-Самарқанд, 2008. Йўлдошев Б. Компьютер лингвистикаси (методик қўлланма).-Самарқанд, 2009.

3 Ельмслев Л. Метод структурного анализа в лингвистике // Звегинцев В.А. История языкознания в очерках и извлечениях.Ч.2 –М., 1965. -С.103. 

4 Хомский Н. Синтактические структуры // Новое в лингвистике.-М., 1962.