|
3.Ilk bolalik davrida nutqning o’sishi.
Sezgi o’z mohiyati jihatidan birmuncha sodda psixik jarayon (aks ettirish jarayoni) bo’lishiga qaramay, barcha bilimlanmizning asosiy manbaidir. Narsa va hodisalaming ayrim belgilarini, xususiyatlarini aks ettirishdm iborat bo’lgan sezish protsessining fiziologik mohiyati
mashhiu fiziolog I.M Sechenov va I.P.Pavlovlamirig analizatorlar liaqidagi ta'limotlarida atroflicha ochib berilgan. Akademik I.P.Pavlov organizrnning hissiy aks ettirish apparatlarini analizatorlar deb ataydi. Mana shuning uchun har bir sezgi organi analizatcrlaming barcha qismlarini o’z ichiga oladi. Ma’lumki, .akademik I.P.Pavlov ta’limotiga ko’ra, h;tr bir analizator asosan uch qism>lan iborat.
1) Tashqi ta'sirlarri qabul qilib oluvchi periferik qism (buni odatda retseptoi' deb yurgiziladi); 2) taassurotni markazga olib bomvchi (afferent) va markazdan tegishli javob reaksiyasini olib qaytuvchi (efferent) nerv tolalari; 3) analizatoming orqa yoki bosh miyadagi inarkaziy qismi.
Sezgi mana shu qismlaming yaxshi va ravon ishlashiga bog’liqdir. Analizatorlaming bironta qismi ishdan chiqsa, sezish bolmaydi. Demak, sezishning fiziologik asosida analizatorlar ishidan iborat bolgan organizmning reflector faoliyati yotadi.
Analizatorlaming asosiy vazifasi organizmga ta’sir etayotgan turli qo’zg’ovchilami ayrim bolakga ajtatishdan, ya’ni analiz qilishdan iboratdir. Shuning uchun ham sezgi organlari analizatorlar deb ataladi.
Sezgi va idrok rivojlanishi boshqa, tobora qiyinroq bo'lgan bilish jarayonlarining (xotira, hayol, tafakkur) paydo bolishi uchun zamin yaratadi Rivojlantirilgan sensorika zamonaviy odamning amaliy faoliyati takomillashuvining asosidir.
Sensor tarbiya haqidagi sobiq sovet psixologlarining frkri g’arb olimlari qarashlarining psixologik asoslaridan prinsipial tarzda farq (|iladi.
Har ikki tomon nuqtai nazarlari, awalambor, bola sezgisi va idroki rivojlanishini harakatlantiruvchi sabablarini va uning bu jarayonda tarbiyaviy rolini tushuntirishda farqlanadi. Ko’pgina g’arb psixologlari scrisor jarayonlar go’yoki bolada tavvor holda tug’ulganda mavjud boTadi. Sensor tarbiyaning maqsadi - bu jarayonlami mashq qildirish deb hisoblaydi.
Rus psixologlarining nuqtai nazariyalari bo’yicha rivojlanish yangi, bolada ilgari bolmagan sensor jarayonlami shakllantirishdir. Albatta, analizatorlarning takomillashuvi(eshitish, ko'rish, teri tuyush, hid bilish vu b.) sezgi va idrok rivojlanishining zarur shartlaridan va uning rolini rad etish mumkin emas. Lekin bu faqat sensor rivojlanishning organik imkoniyati, sharti, biroq, bulaming barchasi sezgi tajribasini egallamay iurib sochr bo’lmaydi. Tafakkur, nutq, sensor tajriba ortishi natijasidir.
Sensor etalon bo'lib musiqiy tovushlar (do, re, mi,...), ona tilining tovushlar tizimi, geometrik figura, rangjar va boshqalar xizmat qiladi. Sensor rtamunalami o’lchov tizimi tarzida egallash idrokni sifat jihatidan o’zgartiradi.
Bola hayotining dastlabki 1 -yilidai idrok rivojlanishi yo'li ancha murakkabdir. Bu davr mobaynida juda ko’p o’zgarishlar ro’y beradi, birinchi o'rinda bu o'zgarishlar sezgirlik sohasida sodir bo'ladigan rivojlanishga taalluqli.
Bola bog’cha yosh davri mobaynida ko’p sezgirligining o'tkirligi ortadi. Shuningdek, ko’z o’tkirIigi darajasi faoliyat sharoitiga bog’liqligi ham aniqlangan - o’rin vaziyatida tadqiqot o’tkazilganda ko’znng o’tkirligi seziladi darajada ortadi.
Bog'cha yosh davrida ranglami farqlashda ham ancha os’ish kuzatiladi: aniq va tiniqligi ortadi.
Z.M.Istominaning tadqiqotlari bola hayotining ikkinchi yilida ixtiyorsiz tarzda to'rtda asosiy ranglanu farqlaydi: qizil, sariq, yashil, ko’k. Oq vaa qora ranglami differensirovka (qilishda, ya’ni qovoq rang, havo rang va siyoh ranglami ajratishda biroz qiynaladi.
Eshitish sezgirligi ham bog’cha yoshidagilarda o’ziga xos tarzdagi xususiyatlarga ega. Tadqiqotlaming ko’rsatishicha, eshitishning nozikligi 13 yoshgacha bolgan bolalarda katta odamnikiga nisbatan ancha past boladi va bu yosh ortishi bilan o’sib boradi.
4.Aqliy rivojlanish га таъсир этадиган омиллар.
Har bir bola yoshligidan aqliy jihatdan to‘g‘ri rivojlanishi uchun unga sog‘lom turmush tarzi kundalik foydali narsalarni o'rgatadigan va ijobiy tasvirlarni ularning xotirasida qoldiradigan tarbiya shartlari kerak. O'yin bolalar uchun juda muhim va aynan ular uchun juda qadrli hamdir. Agar bolaning kundalik turmush tarzida yuqorida keltirganimizdek foydali va aqlni charxlaydigan qiziqarli o‘yinlar bilan shug‘ullanmasa, u tez va yaxshi rivojlana olmaydi. Uch yoshdan katta bolalar o‘z o‘yinlarida ularni o'rab turgan odamlarning hayotini aks ettiradi. Agar biz bolalar o'yinlariga nazar tashlasak, ularning o'yinlarida ular hayotda kuzatadigan kattalarning munosabatlari, g'amxo'rliklari va tajribalarini ko'rishimiz mumkin.
Bola 5-7 yoshga to‘lgach ularning o'yinlari yanada boyib, rang-barang bo'lib boradi. O'yinni birgalikda o'ynash jarayonida ular bir-biridan ko'p narsalarni o'rganadilar. O'yin esa hayolotni, fikrlashni, yuqori insoniy tuyg'ularni, oqilona irodani, milliylikni, insonparvarlik va vatanparvarlikni, tafakkurni rivojlantiradi. O‘yin orqali o‘z tasavvurlarini namoyish etib, ular o‘zlari uchun ajoyib hayotni yaratadilar. Bolalar uchun bunday faoliyat ijodkorlik va kashfiyotlar maydoni, sevimli faoliyat turi. Ular uchun bu ajralmas va eng qiziqarli, zavqlantiruvchi mashg‘ulotdir. Faqatgina bu o‘yinlar milliylik va o‘zbekona mezonlariga mos ravishda, bolani toliqtirmaydigan, jismoniy hamda ruhiy holatiga xos bo‘lgan foydalilik, bunyodkorlik g‘oyalaridan holi bo‘lgan tarzda bo‘lishi talab etiladi.
O‘yin-bolani shaxs sifatida to‘g‘ri shakllanishi va ongini, zehnini o‘stirish bilan birga nutqini ravon qiluvchi eng asosiy vositadir!
Bola rivojlanishida nutq hal qiluvchi rol o'ynaydi. Uni o'zlashtirish bolalar o'rtasidagi muloqotni va atrofdagi dunyoni tushunishning eng muhim omili.
Maktabgacha yoshdagi bolaning rivojlanishi turli xil o'yin va mashg'ulotlarda, amaliy va ijodiy faoliyatga o‘zaro bog‘liq. Bunday vaqtda birinchi navbatda ota-onalarning e‘tibori va ko‘magi asosiy ro‘l o‘ynaydi. Negaki, har bir bola ko‘p narsalari oilasida, undagi muhit va o‘zaro muomalardan o‘rnak oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
