8 – ma’ruza: Litosferani muhofaza qilish Reja

Tuproq katlamiga ekologik omillarning ta’sirlari. Tuproq qatlamiga ekologik omillarning ta’siri natijasida tuproqni yemirilishi (eroziyasi), sho‘rlanishi, botqoqlanishi, ifloslanishi, strukturasini buzilishi, unumdorligining pasayshi va boshqa hodisalar yuz beradi.Tabiatda tuproqning qo‘yidagi yemirilish turlari mavjud: shamol ta’sirida, suv oqimi ta’sirida (irrigatsion), texnikani ta’sirida yuz beradigan mexanik eroziya va yaylov eroziyasi.
Tuproq eroziyasi deb tuproqning yuza unumdor qatlamlarining suv, shamol, va boshqa antropogen ta’sirlar ostida yuvilib, uchirib ketilishi va yemirilishiga aytiladi. Shamol eroziyasi – deflyatsiya – jarayonida tuproqning eng unumdor qatlami shamol ta’sirida uchirilib ketadi. Deflyatsiya tez-tez shamol esib turuvchi, yengil tuproqli, o‘simlik qoplami yaxshi rivojlanmagan hudularda tez avj oladi. Deflyatsiya jarayoni dunyoning issiq quruq (arid) iqlimli hududlari: Afrika, Avstraliya va Osiyo kit’asidagi sahrolarda, Amerikaning cho‘l-dasht mintaqalarida keng tarqalgan bo‘lib, shu hududlarning ekologik holatini og‘irlashtiruvchi asosiy omillaridan biri deb hisoblanadi. Respublikamizning Qizilkum, Ustyurt, Qarshi va Markaziy Farg‘onaning dasht-cho‘llarida joylashgan 26,5 mln ga yaylovli yerlar va 600 ming gektar sug‘oriladigan yerlar deflyatsiyaga duchor bo‘lgan.
Suv eroziyasi – tuproqning yuza unumdor qatlami suv oqimi ta’sirisda yuvilib ketilishi.
Irrigatsion eroziyasi – nishablik maydonlarda yerlarni notug‘ri sug‘orish tufayli yuz beradi. Respublikamizdagi sug‘orma yerlarning 700 ming gektarida irrigatsion eroziya keng tarqalgan. Bunday yerlarda paxta, g‘alla va boshqa ekinlarning hosildorligi 10% dan 60% gacha pasayib ketishi kuzatiladi. Irrigatsion eroziya tog‘lik, tog‘oldi adirliklari va tog‘ etaklaridagi nishablik tekisliklarda, ya’ni bo‘z tuproqli sug‘orma mintag‘alarda quproq uchraydi. Bunday eroziyaga duchor bo‘lgan maydonlar Farg‘ona vodiysi viloyatlari, Toshkent, Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarining tog‘oldi hududlarida keng tarqalgan bo‘lib, mamlakatimiz iqtisodiyoti va ekologiyasiga katta zarar yetqazmoqda.