7-seminar mavzusi: sharqiy va janubiy osiyo hamda musulmon mamlakatlarida siyosiy fikr va mafkuralar

Mustamlakachilik - kuchli dav latlar tomonidan zoʻrlik bilan egallangan mamlakat yoki hududni siyosiy va iqtisodiy mustaqillikdan mahrum etib, oʻziga boʻysundirish, qaram qilish, talash siyosati. 15-asr oxirida Yevropa davlatlari (Portugaliya, Ispaniya, Angliya, Fransiya, Gollandiya) ana shunday siyosat yurita boshlaydilar. Bunday amaliyot 20-asr boshida avjiga chikdi, natijada dunyoning katta qismi bir necha imperiyalar oʻrtasida boʻlib olindi. Bu davrga kelib eski mustamlakachi davlatlar yoniga yangilari: AQSH, Germaniya, Belgiya, Yaponiya, Rossiya qoʻshildi. Ikkinchi jahon urushi (1939—45) tufayli kuchayib ketgan milliy ozodlik harakatlari sanoqli yillar ichida mustamlaka imperiyalarini tezda yemirilib, qulashiga olib keldi. BMTning Bosh Assambleyasi mustamlaka mamlakatlari va xalqlariga mustaqillik berish toʻgʻrisida Deklaratsiya qabul qildi (1960), unda M. insoniyatga qarshi jinoyat sifatida ba-hrlanadi. 20-asrning 60-yillari boshida oʻnlab sobiq mustamlakalar mustaqillikka erishishdi va suveren davlatlarga aylandi. Jumladan, "Afrika yili" deb nom olgan 1961 yilda qitʼaning 21 davlati mustaqillikka erishgan edi. Hozirgi vaqtda ayrim kichik hududlar (asosan, orol qududlari) AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya, Niderlandiya va boshqa mamlakatlar hukmronligi ostida qolib kelmoqda. Lekin bu hududlarning axoliyey metropoliya aholisi huquqlariga oʻxshash yoki unga yaqin huquqlarga ega boʻldi, mahalliy oʻzini oʻzi boshqarishdan keng foydalanadi, metropoliya mamlakatlaridan moliyaviy-iqtisodiy yordam oladi. Shu bois tom maʼnoda M. amalda yoʻqolgan, deyish mumkin. 19- va 20-asrda Rossiya imperiyasi, soʻng sobiq SSSRham M. siyosatini olibbordi. 1991 yil SSSR parchalanib uning oʻrnida mustaqil taraqqiyot yoʻlini tanlagan 15 mamlakat tashkil topdi. Oʻzbekiston M. dan xalos boʻlib, mustaqillikka erishgani ana shu olamshumul jarayon tarkibida yuz beradi

Gandizm — ijtimoiysiyosiy, diniy-falsafiy taʼlimot. M. K. Gandi tomonidan ishlab chiqilgan va hind milliy ozodlik harakatining mafkurasiga aylangan. G. ga^sh/duiamnazariy asos qilib olingan. Kelib chiqishi qad. hind anʼanalariga borib taqaladi. Ijtimoiysiyosiy masalalarni hal qilishda diniy axloq nuktai nazaridan yondashish bu taʼlimotga xos xususiyat. Yer yuzida "sarvadoyya", yaʼni "umumiy farovonlik jamiyati" qurish gʻoyasini ilgari surgan. Bu maqsadga erishishning usuli — "satyagraxa", yaʼni "kuch ishlatmasdan kurashish"dir. Tarixan shakllangan tartibotlar hamda urfodatlarni saqlab qolish zarur, ularni kuch ishlatmasdan asta-sekin yangi mazmun bilan toʻldirib, qayta qurish kerak. G. jamiyatdagi tengsizlikni rad etadi, kastachilikka qarshi chiqadi. Hindiston mustaqillikka erishganidan (1947) va M. Gandining fojiali oʻlimidan (1948) keyin G. milliy ozodlik kurashi mafkurasi sifatidagi mavqeini yoʻqotdi. Gandi kuch ishlatmasdan insonni yangi dunyo - Yaxshilik olami tomon eltuvchi yo'liga olib borishini ta'kidladi.