7-Мавзу: шахснинг билиш жараёнлари: сезги, диқҚАТ, идрок, хотира, тафаккур, нутқ, хаёл

ТИЛ ТАФАККУРГА ТАЪСИР КЎРСАТАДИ 
Лингвист Бенжамин Ли Уорф (Benjamin Lee Whorf)нинг 
таъкидлашича, тил фикрлаш усулини белгилайди. Уорфнинг лингвистик 
релятивлик фаразига мувофиқ турли тиллар ҳақиқатни турлича идрок этади: 
“Тилнинг ўзи инсоннинг асосий ғояларини шакллантиради”. Уорфнинг 
релятивлик фарази, эҳтимол, фақат битта тилда гаплашадиган ва бу тилда 
фикрини баѐн этувчи одамларнинг хаѐлига келмаган бўларди. Иккита бир 
бирига ўхшамаган, масалан, инглиз ва япон тилида сўзлашувчилар эса,бир 
тилда сўзлашучилардан фарқланади. Шубҳасиз, инсон турли тилда турлича 
ўйлайди (Brown, 1986). Дарғазаблик, жаҳл каби ички кечинмаларни 
ифодалашда бой луғат заҳирасига эга бўлган инглиз тилидан фарқли равишда 
япон тилида бир неча сўзни ишлатадилар, шахслараро кечинмалар, масалан, 
симпатияни ифодалаш учун ҳам япон тилида бир неча сўзлардан 
фойдаланадилар (Markus & Kitayama, 1991). Икки тилда гаплашувчилар 
кўпинча қайси тилдан фойдаларишларига қараб ўзларини турлича ҳис 
қилишларини таъкидлайдилар (Matsumoto, 1994). Осиѐдан Шимолий 
Америкага кўчиб ўтган икки тилда мулоқот қилувчи шахсда икки тилдаги 
бир хил тестнинг натижалари турлича чиқиши мумкин (Dinges & Hull, 1992). 
Тил ўрганинг ва сиз дунѐ халқлари маданияти ҳақида кўп нарсаларни билиб 
оласиз. Қачонки тил, сўзлаш йўқолса – дунѐнинг 5000 тилидан барчасининг 
тақдири йўқолади – олам бу тилга тааллуқли маданият ва тафаккурни ҳам 
йўқотади. “Барча сўзлар – бу ғоялар илинадиган илгакдир” Henry Wurd 
Beecher “Плимут кафедрасидан маталлар” (1887) асаридан. 
Тилнинг фикрлаш усулини белгилаш ҳақидаги масала мунозарали 
муаммолардан биридир. Аммо бизнинг фикр ифода этишда ишлатадиган 
сўзларимиз нима ҳақида ўйлашимизга таъсир кўрсатади, шунинг учун биз 
уларни яхшилаб танлашга, тушунарли ва таъсирчанларидан фойдаланишга 
интиламиз. Қачонки аѐллар ҳақида қизлар каби сўзланганида, масалан, 
“қизлар офисда” ифодасида бу аѐллар лавозими жиҳатдан қуйи мақомга эга 
(масалан котиба қизлар), деган таассурот уйғонади, шундай эмасми? Ёки у 
олмошини жинсга оид фойдаланишни олиб кўрамиз. Агар мен “Бола тилни 
унинг тарбиячиси билан ўзаро ҳамкорликда ўрганади” ѐки “Болалар тилни 
уларнинг тарбиячилари билан ўзаро ҳамкорликда ўрганадилар”, деб ѐзсам 
фарқи борми? Кимдир ҳеч қандай фарқи йўқ, деб айтиши мумкин. Аммо бу 
ерда олмошнинг бирлик ва кўпликда турланишини айтиб ўтиш жоиз. Ёки 
17
Дэвид Майерс “Психология” Минск, 2008. 444 бет 

---

66 
“бола” сўзи ишлатилганда кўпинча тингловчида гендер жиҳатдан ўғил бола 
ҳақида гап кетаѐтгани тушунилади
18
.
Ҳар қандай тилни ўзлаштиришга бўлган қобилият тафаккурга таъсир 
кўрсатади ва луғат заҳирасининг бойишини таълимнинг таянч қисми қилиб 
қўяди. Тилнинг кенгайиши, бойиши фикрлаш қобилиятининг кенгайиши 
демакдир. Болаликда фикрлаш қобилияти тил билан бирга ривожланади. 
(Gopnik & Meltzoff, 1986). Шунинг учун кўплаб дарсликлар, қўлланмаларда 
янги ғоя, фикрлашнинг янги усулларини намойиш этиш мақсадида янги 
сўзлардан фойдаланилади. Канада, Швейцария, Исроил, Жанубий Африка ва 
Сингапурда икки тилни ўзлаштирган болалар зеҳни ўткирлигини текшириш 
учун ўтказилган тестлар натижаси шуни кўрсатдики, уларнинг зеҳни 
ўткирлиги бир тилни биладиган болалар зеҳнидан устунликни намоѐн этган.
Шуни англаб етган Ламберт инглиз тилида сўзлашувчи болаларни француз 
тилини ўрганишга жалб этиш имконини берадиган канада дастурини ишлаб 
чиқди. (1981 йилдан 1991 йилгача бўлган муддат ичида француз тили билан 
шуғулланувчи Квэбекдан бўлмаган канадалик болалар сони тўрт баробарга – 
65 000 250 000 га ортди, Columbo, 1994.) Таҳсилнинг дастлабки уч йилида 
инглиз тилида сўзлашувчи болаларга француз тили ўқитувчиси дарс беради. 
Бешинчи ва олтинчи синфда дарсларнинг фақат ярми инглиз тилида ўтилади. 
Болаларнинг француз тилини тил ўрганишнинг бошқа усуллари билан 
таққослаб бўлмайдиган равишда тез ва равон ўзлаштиришлари 
ҳайратланарли эди. Бундан ташқари, уларда шундай қобилиятли бир тилли 
тенгдошларидан ўзлаштиришда деярли фарқлар сезилмаган. Уларда 
ўзлаштириш ўта юқори, математика ва француз-канада тилларига ҳурмат 
баландлиги аниқланган. (Дэвид Майерс “Психология” Минск, 2008. ст.446) 
Шундай қилиб, инглиз тилида сўзлашувчи канадаликларга 
кейинчалик икки тилда сўзлашиш имконини берадиган муҳитга кириб 
бориш, албатта, фойда берди. Сон жиҳатдан озчиликни ташкил қилувчи 
баъзи бир миллат соҳибларига икки тиллилик қанчалик фойдали? “Фақат 
инглиз тили” тарафдорлари бу масалага ўз фикрларини билдирганлар. Улар 
икки тилли дастурлар қиммат, самарасиз ва бошқа тилли болаларнинг инглиз 
маданиятига сингиб кетишлари мураккаб эканлигини таъкидлаганлар. Бироқ 
тадқиқотлар бундай болаларнинг икки тилли таҳсилдан фойда кўришларини, 
айниқса, бу “икки томонлама” мактабларда, яъни инглиз тилида сўзлашувчи 
тенгдошлари билан биргаликда дарсларнинг ярми инглиз тилида, қолган 
ярми уларнинг она тилида ўтадиган мактабларда ўта самара беришини 
кўрсатади. Тўлиқ инглиз тилида дарс бериладиган мактабларга тушган 
инглиз тилида сўзлашмайдиган болалар билан солиштирганда француз-
инглиз мактабларининг болалари ўз қадр-қимматлари туйғусини намойиш 
этишга кўпроқ мойилликларини қўрсатишган. Улар дастурдан ортда қолиб 
кетмайдилар. Натижада инглиз тилини ўзлаштиришда ҳам маҳоратнинг 
юқори даражасига эришадилар (Hamers & Blanc, 1989; Padilla & Benavides, 
18
Дэвид Майерс “Психология” Минск, 2008. 446 бет 

---

67 
1992; Thomas & Collier, 1997)
19
. Тил белгилари воситасида луғат бойлигини 
кенгайтириш минглаб йиллар давомида мулкка меросхўрлик қилиш, таҳсил 
олиш, оила қуриш ѐки мураккаб ишлар учун яроқсиз деб ҳисобланган 
эшитишида муаммоси бўлган (кар) болаларга ҳам ижобий таъсир кўрсатади 
(Sacks, 1990). Белгили тил кенг тадбиқ этилгандан сўнг бундай тоифадаги 
мактабгача ѐшдаги болалар белгили тил муҳитига тушдилар, кейин эса шу 
тилда таълим олиб, улар тўлиқ саводли бўлганларини исботладилар. 
Белгилар тилини биладиган эшитишида муаммоси бўлган ота-оналарнинг
шу нуқсондаги болалари бошқа эшитишида муаммоси бўлган болалардан 
ақл-идрок ва ўзлаштиришда устунлик қиладилар (Isham & Kamin, 1993). Тил 
эшитишида муаммоси бўлган болалар ва соғлом болалар учун тажриба 
манбасидир. Тил бизни ўтмиш ва келажак билан боғлайди. Тил бизни бир 
биримиз билан боғлайди.