7-mavzu: O’zbekiston respublikasi pul tizimi va elementlari

O’zbekiston Respublikasining pul tizimi xususiyatlari – samarali pulkredit
siyosatini olib boorish, davlat qarzini boshqarish, soliq siyosatini amalga
oshirish, moliya bazasini shakllantirish, monetary siyosatni amalga oshirishda
pul massasi ustidan nazoratni ta’minlash.
O’zbekiston Respublikasi pul tizimi elementlari – pul birligi, pul birligining
turlari, ularni muomalaga chiqarish qoidalari, pul, kredit, valyuta boshqaruvini
amalga oshiruvchi davlat organlari, naqd pulsiz to’lov aylanishi va kredit
pullar muomalasining olib borishda davlat tomonidan belgilangan shartlar,
milliy valyutani cheklash va chetdan sotib olish qoidalari, xalqaro hisob
kitoblarni tashkil qilish asoslari, milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish
tartibi va davlat tomonidan belgilangan valyuta kursi.
Rossiya Markaziy banki pul emissiyasi bilan bog’liq bo’lgan operatsiyalarni
bajarish huquqini o’z qo’liga oldi. Bundan tashqari, davlat pul belgilarini bosib
chiqaruvchi muassasa Rossiyada joylashgan edi. Mustaqil davlatlar Markaziy
banklarining pul muomalasini olib borish bo’yicha harakatlari cheklagan edi.
Natijada pul taqchilligi yuzaga keldi va u alohida olingan respublikalarda har xil
darajada namoyon bo’ldi. Masalan, Rossiya Markaziy banki muomalaga chiqargan
pullarda Rossiyaning salmog’i 1991 yil dekabrda 64 foizni tashkil qilgan bo’lsa,
1992 yil iyunga kelib emissiyaning77 foizi Rossiyani naqd pul bilan ta’minlashga
yo’naltirilgan. Qolgan barcha Respublikalarni naqd pul bilan ta’minlash uchun
muomalaga chiqarilgan pullarning faqat 23 foizigacha sarflangan, ya’ni boshqa
respublikalar ehtiyojini pul bilan ta’minlash salmog’i tushib ketgan. Masalan,
Belorussiya, Gruziyaning salmog’i 3 foizdan 1,5 foizgacha, Ukraina va Boltiqbo’yi
respublikalarining salmog’i yanada ko’proq qisqargan. O’zbekistonda ham pul
resurslari taqchilligi naqd pulga bo’lgan talabning qondirilmaganligida namoyon
bo’lgan. Shu iqtisodiy tanglik sharoitida pul tizimini shakllantirish bo’yicha
mustaqil davlatlar oldida ikki muiobil yo’l turardi.
– Yagona pul tizimi zonasi – rubl zonasida qolish va yagona pul siyosatini
olib borish;
– O’z milliy valyutasini muomalaga chiqarib, o’z pul tizimiga ega bo’lish va
qo’shni mamlakatlar inflyatsiyasidan o’zini himoya qilish.
Pul taqchilligi davom qilayotgan va Rossiya rubllari barqaror bo’lmagan
sharoitda pul taqchilligini yo’qotish maqsadida ko’pgina respublikalar, jumladan,
O’zbekistonda ham mustaqillikning birinchi yillarida pul tizimini shakllantirish loyihasi
tuzildi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, muomalaga kupon talonlar chiqarildi va
keyinchalik O’zbekiston o’zining milliy valyutasini muomalaga chiqardi.
O’zbekiston milliy pul tizimining asosiy elementi bo’lmish so’m jamiyat
manfaatlariga xizmat qiladi. Shuning uchun pul tizimining asosiy vazifasi milliy
pulimizning qadrini mustahkamlashdan iborat. Bu juda mas’uliyatli va oson bo’lmagan
vazifa. O’zbekistonning o’z iqtisodiyotini bozor talablariga mos ravishda
rivojlantirishga qaratishi, bozor iqtisodiyotiga o’tishda mamlakatimizning o’ziga xos
xususiyatlariga ega ekanligi milliy valyutaning barqaror bo’lishini taqozo qiladi.
Hozirgi kunimiz, iqtisodiyotimizning rivojlanishida amalga oshirilayotgan
iqtisodiy jarayonlar, katta qurilishlar va moliyalashtirishlar O’zbekiston iqtisodiy
mustaqillikka erishish uchun to’g’ri yo’l tanlaganini ko’rsatib turibdi. Zero, mustaqil
pul tizimiga ega bo’lmasdan iqtisodiy jihatdan mustaqil davlat barpo etish mumkin
emas.