7-mavzu: oliy ta’limning filologik yo‘nalishlarida o‘zbek tili mashg‘ulotlari (2 soat)

1.2 Nutq oqimi o'zgaradi stress ibora, soat va og'zaki. 

Og'zaki urg'u bu ikki bo'g'inli yoki polisablokli so'zlarning bo'g'inlaridan birini talaffuz 

qilishga urg'u. Og'zaki stress mustaqil so'zning asosiy tashqi belgilaridan biridir. So‘z stressi 

tovush  tarkibida  o‘xshash  so‘zlar  va  so‘z  shakllarini  ajratib  turadi  (s  .:  klublar  -  klublar, 

teshiklar - teshiklar, qo‘llar - qo‘llar). Xizmat so'zlari va zarralar odatda stressga ega emaslar 

va ular bilan bitta fonetik so'zni tashkil etadigan mustaqil so'zlar: [tog' ostida], [yonma-yon], 

[aynan o'sha paytda]. 

---

10 

 

Rus tili kuchli (dinamik) stress bilan ajralib turadi, bunda ta'kidlangan bo'g'in unstressiya 

bo'g'inlariga  nisbatan  artikulyatsiyaning,  ayniqsa,  unli  tovushning  katta  intensivligi  bilan 

ajralib turadi. Stressli unli tovush har doim mos kelmaydigan ovozdan uzunroq bo'ladi. Ruscha 

stress boshqacha: har qanday bo'g'inga tushishi mumkin (chiqish, chiqish, chiqish). 

Turli  xil  stresslar  rus  tilida  homograflarni  va  ularning  grammatik  shakllarini  (organ  - 

organ) va har xil so'zlarning individual shakllarini (mina - minani) ajratish uchun ishlatiladi va 

ba'zi hollarda so'zni leksik farqlash vositasi bo'lib xizmat qiladi (xaos - betartiblik) yoki so'zga 

stilistik  rang  berish  (yaxshi  bajarilgan).  -  Barakalla).  Stressning  harakatchanligi  va 

harakatsizligi  bir  xil  so'zning  shakllarini  shakllantirishda  qo'shimcha  vosita  bo'lib  xizmat 

qiladi: stress yoki so'zning bir joyda turishi (bog ', -a, -y, -th, -e, -y, -ov va boshqalar). .) yoki 

so'zning bir qismidan boshqasiga o'tadi (shahar, -a, -y, -om, -e; -a, -ov va boshqalar). Aniqlik 

harakatchanligi grammatik shakllar o'rtasidagi farqni ta'minlaydi (sotib olish - sotib olish, oyoq 

- oyoq va boshqalar). 

Ba'zi hollarda, og'zaki stress joyidagi farq barcha ma'noni yo'qotadi 

Masalan: tvorog va tvorog, aks holda va boshqacha, butalar va butalar va boshqalar. 

So'zlar ishlov berilmagan va past ta'sirga ega bo'lishi mumkin. Odatda rasmiy so'zlar va 

zarralar stressdan mahrumdir, ammo ular ba'zida stressni boshdan kechirishadi, shuning uchun 

keyingi  mustaqil  so'z  bilan  oldingi  shart  bitta  stressga  ega:  [qish  uchun],  [shahar  uchun], 

[kechqurun]. 

Kam ta`sirchan ikki bo'g'inli va uch bo'g'inli predlog va bo'g'inlar, sodda raqamlar ot bilan 

birikma, ba'zi kirish so'zlari bo'lishi va bo'ladigan biriktiruvchi bo'lishi mumkin. 

Ba'zi kategoriyalar so'zlarida asosiy narsadan tashqari qo'shimcha, ikkinchi darajali stress 

mavjud bo'lib, ular odatda birinchi o'rinda turadi, asosiysi ikkinchi o'rinda, masalan: boshqa 

ruscha. Ushbu so'zlarga quyidagilar kiradi: 

1) polizillabik, shuningdek tarkibidagi murakkab (samolyotsozlik), 

2) murakkab qisqartirishlar (mehmon markazi), 

3)  keyingi, super-, archi-, trans-, aksil  va  boshqa prefiksli so'zlar  (trans-Atlantik, post-

oktyabr), 

4) ba'zi chet el so'zlari (post-skript, post-faktum). 

Taktika urg'u  -  bu  nutqni  urish  paytida  talaffuzda  yanada  mazmunli  so'zlarni  talaffuz 

qilish. 

---

11 

 

Masalan:  Men  kezib  yuramanmi?  shovqinli  ko'chalar  bo'ylab,  |  Men  eh  |  gavjum 

ma'badga, | Men o'tiraman | jinni yigitlar orasida, | Men ko'ndiraman | mening orzularimga (P.) 

Og'zaki  so'z urg'u  -  bu  bayonot  (ibora)  ichidagi  talaffuzdagi  eng  mazmunli  so'zni 

ta'kidlash; bunday stress soatning biridir. Yuqoridagi misolda jumlalar orzulari so'ziga to'g'ri 

keladi. Phrasal stress jumlalarni bir xil tarkibga va so'z tartibiga ko'ra ma'nolarga qarab ajratib 

turadi (s.: Qor yog'moqda va qor yog'moqda). 

Soat va jumlalar stressini mantiqiy deb ham atashadi.