7-mavzu: matn yaratishning o‘ziga xos xususiyatlari reja: Matn va uning turlari

---

7-MAVZU: MATN YARATISHNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 

REJA:

 

 

1.Matn va uning turlari.

 

 

2. Mos manbalarni topish. Matnda tanqidiy munosabatlarni rivojlantirish. 

 

3. 

Iqtisodiy matnga fakt to‘plash. Ixtisoslikka oid matnga termin tanlash.

 

 

4. Matnni tahrir qilish.  

Ko‘chirmachilikning salbiy oqibatlari.

 

 

 

 

Matn

 

ma’lum

 

fikrlar

 

yig‘indisi

 

 

 

hisoblangan nutq, nashrdan chiqqan asardir.

 

 

Ma’lum voqelik

 

U   o‘ziga

 

xos

 

asar   hisoblanishi

 

va

 

 

haqida tasavvur

 

mazmuniga ko’ra ilmiy, rasmiy, badiiy va

 

 

(ma’lumot) beradigan

 

 

hokazo, yoki hujjat xarakteriga ega bo‘ladi.

 

 

bir yoki bir necha

 

 

sintaktik birliklardan

 

Matn  ikki  xil

 

ko‘rinishda

 

bo‘ladi:

 

 

tashkil topgan nutqiy

 

 

dialogik va monologik. Dialogik matn ikki

 

 

butunlik matn

 

 

hisoblanadi.

 

va  undan  ortiq  suhbatdoshning  turlicha

 

 

 

 

 

mazmundagi  fikr-axborot  almashinuvidan

 

 

 

iborat.

 

 

 

 

 

 

Dialogik  matn tarkibida

 

so‘roq olmoshlari,

 

muomala  odobiga

 

oid so‘z

 

va

 

 

 

 

iboralar,  yuklamalar,  undovlar,  kirish  so‘zlar  keng  qo‘llanadi.  Bunday  matndagi 

gaplar, asosan, sodda gaplardan tashkil topadi, sodda gaplarning bir tarkibli turlari, 

to‘liqsiz gaplar, so‘z-gaplar faol ishlatiladi.

 

 

---

 

 

Ikki  kishi  o‘rtasidagi  dialog  -  nutq  savol-javob,  buyruq-javob, 

xabar-e’tiroz  kabi  mazmunlarda  bo‘lib,  fikr  xususidagi  tasdiq  yoki 

inkorni, ziddiyat yoki munozarani ifodalaydi. Ko‘p kishilik dialoglarda 

suhbat  mavzusi  savol-javobdan  iborat  bo‘lmay,  o‘rtaga  tashlangan 

savol, taklif, da’vat, biror xabar, dalillar bilan xulosalanadi. Dialogik 

matn so‘zlashuv uslubi va badiiy uslubga xosdir.

 

 

 

 

Tavsifiy(monologik)  matn  so‘zlovchi  yoki  yozuvchi  tomonidan  bayon 

etilgan voqea-hodisa, narsa yoki shaxs tasviri, tavsifi yoxud xabar, ma’lumot 

bayonidir. Maqola, insho ham tavsifiy matnning bir turi sanaladi.

 

 

Matn  tilini  ilmiy  o‘rganishda 

undagi  tovush(harf)  va  mazmun 

munosabatiga 

alohida 

e’tibor 

qaratish  kerak.  Matn  tilshunosligi 

ilmiy jihatdan boshqa tilshunoslik

 

sohalaridan 

farq 

qiladi. 

Tilshunoslik, 

umuman, 

tilda 

fonema (tovush), morfema (eng

 

 

kichik 

ma’nodorbirlik), 

so‘z 

(tilning  asosiy  markaziy  birligi), 

so‘z  birikmasi  va  gapni  birliklar 

sifatida  ajratib,  ularni  fonologiya, 

morfologiya,  leksika,  sintaksis  va 

stilistika  kabi  til  bosqichlarida 

o‘rganadi.

 

 

 

 

Ma’lum  voqea-hodisalarga,  narsa 

va  shaxslarga  oid  fikr-mulohaza 

bildirish, 

ularni 

badiiy-tasviriy 

vositalar yoki dalillar bilan

 

 

ta’riflash, 

izohlash, 

isbotlash, 

asoslash 

tavsifiy 

matnga 

xos 

xususiyatlardandir.  Shuning  uchun 

bunday 

matnda 

belgi-xususiyat 

ifodalovchi  so‘zlar,  atamalar,  modal 

so‘zlar, fe’lning funksional shakllari, 

ravishlar  faol  qo‘llanadi.  Tavsifiy 

matn  yaratishda  uyushiq  bo‘laklar, 

ajratilgan gap bo‘laklari, atov gaplar, 

sodda gaplar, qo‘shma gap

 

 

ko‘rinishlaridan 

ham 

keng 

foydalaniladi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---