«Ekonomiks prinsiplari» (1890) A.Marshallning bosh asari bo‘lib, olti jilddan iborat. Bu
kitob doim to‘ldirib borildi va olim hayoti davomida 8 marta qayta nashr etilgan (ruschaga -
«Prinsipi ekonomiki» tarjima qilingan). Kitob boshidayoq fanning predmeti to‘g‘risida fikr
yuritiladi. Bu fan inson jamiyatining normal hayot faoliyatini tadqiq qilish bilan shug‘ullanadi.
Individual va ijtimoiy jarayonlarning farovanlikning moddiy asoslarini yaratish bilan
chambarchas bog‘liq bo‘lgan sohani o‘rganadi. Mashhur «Ekonomiks» kitobining muallifi
P.Samuelson bu fan predmeti nomi «iqtisodiyot» bo‘lib, iqtisod yoki maksimizatsiyani bildiradi.
Unda ishlab chiqarish hajmlari optimal bo‘lganda, sof foyda maksumumga erishuviga katta
e’tibor qaratilgan.
Tadqiqot metodida klassik maktab g‘oyalariga vorislik mavjud bo‘lib,
ular yanada
rivojlantiriladi. A.Marshall insonlarning iqtisodiy faoliyatini «sof» iqtisodiy nazariya
pozitsiyasida turib, xo‘jalikning ideal (benazir) modelini, «mukammal raqobat» tufayli bo‘lishi
mumkin bo‘lgan tadqiq etdi. Ammo birqancha iqtisodiyotning mo‘tadilligi (muvozanati) bilan
bog‘liq marjinal g‘oyalar orqali u bu fanni «xususiy» hol, ya’ni firma, soha (mikroekonomika)
darajasida qaraydi. Bunday yondoshuv olim yaratgan «Kembrij maktabi» va X1X asr oxiri - XX
asr boshidagi ko‘pchilik neoklassiklar uchun xosdir. Ammo shuni aloXida ta’kidlash kerakki A.
Marshall o‘zidan oldin o‘tgan ortodoksal klassiklardan farqli ravishda, iqtisodiy kategoriyalarni
«Isbot» talab etuvchi u yoki bu asosiy chegaralanishi maqsadga muvofiq deb hisoblaydi.
Olim tadiqotlarida bozorda erkin baho shakllanish muammosi asosiy o‘rinni egallaydi.
Bunda bozor muvozanati yagona organizm sifatida, xo‘jalik yurituvchi subyektlar chaqqan va bir-
biri to‘g‘sida yaxshi ma’lumotga ega deb qaraladi.
Bozor bahosi eng yuqori naf asosida aniqlanadigan talab bahosi va eng yuqori harajatlar
bilan topiladigan taklif bahosining kesishish natijasi deb qaraladi. Bu «Marshall xochi» deb
yuritiladi, talab va taklifi chiziqlarining kesishganligining grafik (chizma) shaklidir. chiziqlar
kesishgan joyda ular orasidagi muvozanat, ya’ni
muvozanatli, mo‘ta’dil baho o‘rnatiladi.
Shu yerda olimning tovar qimmatining mohiyati to‘g‘risidagi g‘oyasi harakterlidir. Uning
fikricha, qimmatni yaratishda naflik va ishlab chiqarish harajatlari (qaychining ikki tig‘i) birdek
faoldir. U qaychini misol sifatida keltirib, qaychining qog‘oz qirqanda qaysi (ustki yoki pasti) tig‘i
(lezviyasi) asosiy rolni o‘ynaydi, deb savol beradi.
Marshall tomonidan «iste’mol ortiqchaligi» tushunchasini kiritadi, bu haridor olishi zarur
bo‘lgan ilojsiz narsa uchun to‘langan va amalda to‘layotgan baholar o‘rtasidagi farqdir, ya’ni
haridorning qo‘shimcha talabini qondirishning iqtisodiy o‘lchovidir.
Ilk majinalistlarning baho, talab va taklif kabi omillarning funksional bog‘lanish
umumlashtiriladi. U xususan, baho pasayishi bilan talab ortishi (baho
ortishi bilan talab
pasayishi), baho pasayishi bilan taklif pasayishi (baho ortishi bilan taklif ortishi)ni ko‘rsatib berdi.
Mo‘tadil (muvozanat) baho talab va taklif nuqtalari kesishgan yerda o‘rnatiladi (yuqori aytildi).
Shularga mos ravishda bozorda baholarning o‘zgarishi ro‘y beradi.
Daromadlar nazariyasida kapitalga foiz, ish haqi marjinalistik hal etiladi. Avvalgi
klassiklarning tovar qiymati sarflangan mehnat bilan o‘lchanishi qat’iyan rad etiladi.
Foiz stavkasi darajasi to‘g‘risida fikr yuritilib, foiz kamayishi
bilan insonlar kam
jamg‘aradilar (va aksincha) degan xulosa chiqariladi. Bu qoida keyinchalik uning shogirdi
J.M.Keyns tomonidan keng foydalanildi (yuqorida berilgan).
«Talab bahosi» rivojlantirilib «talabning elastikligi (qayishqoqligi)» konsepsiyasi ilgari
suriladi, bu talab hajmining baho (narx) o‘zgarishiga bog‘liqligi ko‘rsatkichidir. Elastiklikning
turli omillarga qanchalik bog‘liqligi tahlil etiladi (iste’mol tarkibi, daromad darajasi va b. ). Eng
kam elastiklik keng iste’mol mollariga tegishli (ammo xuddi shu holatni zebi-ziynat mollariga
nisbatan ko‘rib chiqmagan). Bu bog‘lanish vaqt davomida o‘zgarib turishi aytiladi.
O‘rganilayotgan davr qanchalik kichik bo‘lsa, talabning bahoga ta’siri shunchalik kattadir,
davr qanchalik katta bo‘lsa, ishlab chiqarish harajatlari (taklif) ning ta’siri asosiydir.
Korxonada ishlab chiqarish hajmlarining o‘stirish davomida solishtirma ishlab chiqarish
harajatlari o‘zgarishi qonuniyatlari aniqlandi. Korxona ishlab chiqarish masshtabini oshirganda
undan keladigan nafning miqdori muammosi qarab chiqiladi. Marshall xususan shuni qayd
qiladiki, odatda raqobatli iqtisodiyotda yirik korxona (firma) o‘z
tovar mahsulotiga bahoni
pasaytirishni ta’minlaydi, bu esa raqobatchilar oldida ustunlikka olib keladi (malaka oshuvi,
maxsus mashina va asbob-uskunalarni qo‘llay olish tufayli). Eng muhimi bunday iqtisoddan
butun jamiyat manfaat ko‘radi.
«Repreztativ firma» (o‘rtacha firmaning turi) tushunchasi kiritiladi. Uning hajmi ma’lum
tovarni ishlab chiqarish hajmi ortishi bilan ortadi, bu esa ham ichki ham tashqi foyda keltiradi,
chunki mehnat sarflari va boshqa ishlab chiqarish harajatlari pasayadi.
Bundan olim ikkita iqtisodiy qonun borligi to‘g‘risida xulosa chiqaradi: 1) o‘sib boruvchi
foyda va 2) doimiy foyda. Birinchisiga ko‘ra, mehnat va kapital sarflari hajmi ortishi bilan odatda
ishlab chiqarishni tashkil etishni mukammallashtirishga olib keladi, mehnat va kapitaldan
foydalanish
samarodorligini oshiradi, proporsional (mutanosib) ravishda yuqoriroq foyda
keltiriladi. Ikkinchisiga ko‘ra, mehnat va boshqa harajatlar mahsulot hajmini proporsional
o‘sishiga olib keladi. Olim fikricha, real hayotda bu ikki tendensiya doimo
bir-biriga qarama-
qarshi turadi.
Raqobat sharoitida ishlab chiqarish yiriklashuvi bilan nisbiy harajatlar yo pasayib boradi,
yoki paralel o‘sadi, ammo mahsulot hajmi o‘sish sur’atlaridan ilgarilab ketmaydi. Keyinchalik
mana shu fikrlar asosida mikroiqtisodiy nazariya ishlab chiqarish va korxona o‘lchamlari (katta-
kichikligi)ni optimallashtirish muammosini yechish bo‘yicha ancha aniq uslubiy yechimlarni
ilgari surdi. Ishlab chiqarish harajatlarini doimiy va o‘zgaruvchi deb qarab, uzoq muddat
davomida doimiy harajatlar o‘zgaruvchan bo‘lib qoladi. Firma bozorni
tark etishining asosiy
sababi - harajatlarning bozor bahosi darajasidan yuqorilab ketishidir.
Do'stlaringiz bilan baham: