7-mavzu: kitob mutolaasi

GRAMMATIKA: ERKIN VA TURG`IN BIRIKMALAR
Nutqda fikr ifodalash uchun barqaror birikmaga ehtiyoj mavjud. Masalan, kuchli hayron bo’lib qolganlikni ta’sirchn ifodalash uchun hayron bo’moq fe’li yetarli emas. Shunda barqaror birikma qo’llanadi. Og’zi ochilib qoldi.
Og’zi ochilib qoldi - ibora. U ikki mustaqil so’zdan iborat bo’lib, nutqqacha tayyor holda kelgan. Nutqdan keyin ham obgimizda shu holicha turadi. Uning atash ma’nosi hayron bo’lmoq fe’lining atash ma’nosiga teng bo’lsa-da, qo’shimcha,ya’ni hissiy va uslubiy ma’nosi bilan farqlanadi.
O’zbek tilida barqaror birikma sifatida maqol, metal, ibora e’tirof etiladi. Tilsunoslikning barqaror birikmani o’rganuvchi bo’limi paremiologiya (lotincha parema - “barqaror”, logos - ta’limot), uning lug’atini tuzish bilan mashg’ul bo’luvchi soha paremiografiya (lotincha parema - “barqaror”, grapho - yozmoq) deyiladi.
Ikki yoki undan ortiq mustaqil so’zning bir grammatik butunlik, ma’noviy yaxliylik tashkil etib, murakkab tushuncha yoki tugal fikrni ifodalaydigan so’z bog’lanishi erkin bog’lanish deyiladi. So’z birikmasi va gap erkin birikmaga kiradi. Chunki so’z birikmasi va gap nutq jarayonida hosil qilinadi.
Ikki va undan ortiq so’zning qotib qolib, nutqda tayyor holda ishlatiladigan bog’lanishni barqaror, turg’un boglanishni tashkil qiladi.
Barqaror birikma qo’shma so’z va so’ birikmasidan quyidagi xususiyati bilan farq qiladi:

1. 
   Barqaror birikmada birdan ortiq so’z birikib ko’chma ma’no ifodalaydi.
   
2. 
   Barqaror birikmani tashkil etgan barcha so’z shu gap tarkibida butunligicha bir bo’lak yoki bir gap vazifasida keladi.
   
3. 
   Barqaror birikmaning tarkibiy qismi qay’iy bir qolipga kirgan bo’ladi.
   

Demak, alohida rasmiylashgan, tarkibining barqarorlgi bilan ajralib turadigan, yaxlitligicha qo’llanish xususiyatiga ega, tayyor holda mavjud, obrazli, jozibali, ma’no jihatdan shakllangan so'z bog'lanmasi barqaror birikma deyiladi.
Barqaror birikmani “buzish” - unga so‘z kiritish, almshtirish, olib tashlash mumkin emas.
Turg`un birikuv xalq tomonidan, erkin birikuv esa bir kishi tomonidan yaratiladi.