7-мавзу. Кейнснинг товарлар ва хизматлар бозоридаги макроиқтисодий мувозанат модели

Мулътипликатор – ялпи даромадлар автоном харажатларнинг дастлабки ўсиши (камайиши)дан неча марта ортиқ ўсганлигини (камайганлиги) кўрсатади.
Автоном истеъмол ΔС_А миқдорга ўсса, бу ялпи харажатлар ва даромадлар (У) нинг ўша миқдорда ўсишига олиб келади. Бу эса, ўз навбатида истеъмолнинг иккинчи марта (даромадлар ошиши ҳисобига) МРС х ΔС_А миқдорда ўсишига олиб келади. Кейинчалик ялпи харажатлар ва даромадлар МРСхΔС_А миқдорда яна ўсади. Шундай қилиб, «даромадхаражат» кўринишидаги доиравий айланиш бўйича жараён давом этаверади.
ΔСА↑>AD↑Y↑C↑AD↑Y↑C↑AD↑Y↑ ва ҳоказо.
Ушбу оддий вазиятдан кўриниб турибдики, ялпи даромадлар (Y), автоном истеъмолнинг дастлабки ўзгариши ΔСА↑ га нисбатан бир неча марта кўп ўзгаради. Бу шуни билдирадики, С, I, G ёки Хп миқдорлардаги оддий ўзгаришлар ҳам ишлаб чиқариш ҳажми ва бандлик даражаларида катта ўзгаришларга олиб келиши мумкин. Шундай қилиб, мультипликатор иқтисодий беқарорлик омили ҳисобланади. Шунинг учун ҳам давлатнинг бюджет-солиқ сиёсатидаги асосий вазифалардан бири бўлиб, ўрнатилган барқарорлаштиргичлар тизимини яратиш ҳисобланади. Бу тизим истеъмолга чегараланган мойилликни камайтириш орқали мултипликация самарасини пасайтиради.
Мультипликатор самараси моҳиятини қуйидаги мисолда кўриб чиқамиз. Айтайлик, дастлаб иқтисодиётга инвестициялар миқдори 5 млрд. сўмга кўпайсин. Бу, ўз навбатида иш ҳақи, рента, фойда кўринишда уй хўжаликлари даромадига айланади. Агар истеъмолга чегараланган мойилликни 0,75 га ёки 75 %га тенг деб олсак. Уй хўжаликлари бу даромаднинг 75 фоизини, яъни 3,75 млрд. сўмни истеъмол харажатларига сарфлайди, қолган 1,25 млрд. сўмни жамғаради. Сарфланган 3,75 млрд. сўм бошқалар учун даромад ҳисобланади. Ўз навбатида улар ҳам 3,75 млрд. сўмнинг 75 фоизини истеъмол учун сарфлайдилар ва 25 фоизини жамғарадилар. Бу жараён охирги сўм жамғарилмагунча давом этади.
Бунда: m = ΔY/ΔА = 20/5 = 4 ваm = 1/(1-0,75) = 4
ва бундан : ΔY 1
m= --------- = -----------
ΔА 1- MPC
Демак истеъмолга чегараланган мойиллик қанча катта бўлса мултипликатор самараси ҳам шунча юқори бўлади.
Мултипликаторнинг математик моҳияти чексиз камайиб борувчи геометрик прогрессияни англатади, яъни m=1+b+b1+b2+b3+b4+…+bn, бу ерда b=MPC. Тенгликнинг икки томонини b га кўпайтирамиз: mb=b+b2+b3+b4+_…+bn+1
Энди биринчи тенгламадан иккинчисини айирамиз: m-mb=1-bn+1 , m(1-b) =1-bn+1
Ҳисоб китоб натижаларини қуйидагича тасвирлаймиз: m = ( bn+1) / (1-b)