7-mavzu: didaktik nazariyalar va ta’lim paradigmalari reja

biri bilimdon, ijrochi, lekin mute, mo`min-qobil, passiv ijrochini
, 
–
ikkinchisi esa faol, bunyodkor, mustaqil ijodiy tafakkur sohibi bo`lgan 
tadbirkorni
tayyorlashga qaratilganligi haqida suhbatlashgan edik. Haqiqatan ham, 
o`quvchi~ustoz munosabati ta’lim jarayonining m a r k a z i y muammosi –ham 
ibtidosi, ham intihosidir. Ta’lim maqsadi, ya’ni jamiyatning tarbiya-ta’lim natijasiga 
qo`ygan ijtimoiy talabi, birinchi navbatda o`quvchiga qanday yondashish va ustoz 
qanday bo`lishi kerakligini, kimni yetishtirishni belgilaydi. Undan keyingina 
o`quvchiga nimani berish (ta’lim mazmuni), qanday berish (ta’lim usuli), nimalar 

---

orqali berish (ta’lim vositalari) masalalari turadi. Shuning uchun Prezidentimiz 
O`zbekistonda ta’limning tub islohoti dasturi bo`lgan tarixiy ma’ruzalarida bu 
masalaga alohida to`xtalib, jumladan, ustoz haqida shunday degan edilar: 
"O`qituvchi bolalarimizga zamonaviy bilim bersin, deb talab qilamiz. Ammo 
zamonaviy bilim berish uchun, avvalo, murabbiyning o`zi ana shunday bilimga ega 
bo`lishi kerak."
1
Shuningdek, zamonaviy o`quvchiga talab ham bu ma’ruzada 
"bilimga shanqoq, bilim olishni o`zining oily maqsadi qilib qo`ygan"
2
sifatida 
belgilanadi. Prezidentimiz o`quvchi-ustoz munosabatlariga ham alohida to`xtalib: 
"O`qituvchi va o`quvchi munosabatidagi majburiy itoatkorlik o`rnini ongli intizom 
egallashi" 
lozimligini
, "o`qituvchining bosh vazifasi o`quvchida mustaqil fikr 
yuritish ko`nikmalarini hosil qilishdan iboratligini" ta’kidladilar
1
. Shuning uchun 
zamonaviy ta’limda o`quvchi o`rganishga intiluvchan, bilimga tashna, ehtiyojli, 
ustoz esa uni bu qiziqish va izlanishlari sari san’atkorona olg`a yo`llovchi, 
o`quvchining izlab topish baxtidan quvonishi va g`ururi uchun ilhombaxsh 
tashabbuskor, homiy va yetakchi bo`lmog`i lozim. Shundagina zamonaviy ta’lim 
o`z maqsadiga yetishgan bo`lishi mumkin. Bunday o`qituvchi va o`quvchini 
faylasuf shoir G`afur G`ulom mashhur "Yasha,- deyman, - o`g`lim! " she`rida ota va 
o`qil 
timsolida 
ajoyib 
tasvirlagan 
edi. 
Ta’lim (o‘kitish) jarayoni murakkab hamda ko‘p kirralidir. Unda o‘kituvchi natijasi 
ta’lim jarayonining konun-koidalari, ya’ni ta’limga ko‘yilgan didaktik talablarga 
kay 
darajada 
amal 
kilishlariga 
boglik. 
O‘kitish bilish faoliyatining ajralmas kismi sifatida, insonning tevarak-atrofdagi 
dunyoni bilishning umumiy konunlari asosida sodir bo‘ladi. Shu sababli shaxsni 
o‘kitish, tarbiyalash, barkamol avlod kilib yetishtirish jarayonida bir butunlikda 
amalga oshirish zarur. O‘kituvchi kachonki ta’lim tamoyillaridan xabardor 
bo‘lgandagina uni samarali boshkarish, o‘kitishning samarali usullarini to'g'ri 
tanlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shuning uchun ham o‘kitish tamoyillari ta’lim 
jarayonining eng muxim masalalarini nazariy va amaliy jixatdan to‘gri xal kilishning 
asosiy 
negizi 
hisoblanadi. 
Ta’lim tamoyillari o‘kuv yurtlari oldida turgan ulkan vazifalar asosida belgilanadi. 
Ular o‘zaro bir-biri bilan mustaxkam boglik xolda bir sistemani tashkil etadi, har bir 
darsda didaktik tamoyillarning bir nechasi ishtirok etishi mumkin. Ular ta’lim oldida 
turgan asosiy maksadlarni xal etishga o‘z hissasini ko‘shadi. Ta’lim tizimi islox 
kilinayotgan xozirgi jarayonda o‘kuvchi-talabalarga mustaxkam bilim berish, ularni 
erkin, mustakil fikrlay oladigan insonlar kilib tarbiyalashda, ta’lim tamoyillarining 
moxiyatini chukur anglash va xayotga tadbik etish muxim muammolardan biridir. 
O‘kuv yurtlarida beriladigan bilim ilmiy harakterga ega bo‘lishi fan-texnikaning 
so‘nggi yutuk va kashfiyotlarini o‘zida ifoda etishi lozim. Shunday ekan, o‘kituvchi 
ilm-fandagi yangiliklardan xabardor bo‘lishi lozim, o‘kuv fanlari ham ilm-fan 

---

asosida yaratiladi. O‘kitishning ilmiylik tamoyillari ta’lim jarayonida o‘kuvchi-
talabalarni xozirgi zamon fan-texnika tarakkiyoti darajasidagi ilmiy 
bilimlar bilan 
kurollantirish
, ayniksa talaba yoshlarni ilmiy-tadkikot usullari bilan tanishtirib 
borishga 
karatilgan. 
Ilmiylik ta’limning mazmuniga ham, usullariga ham alokadordir. Shunday ekan, 
bilim, ilm-fan bilan o‘kuv predmeti o‘rtasida hamkorlik o‘zaro bogliklik bo‘lishiga 
erishish lozim. Ta’limning hamma boskichlarida ilmiy izoxlardan foydalanmok 
lozim. 
Nazariy bilimlarning amaliyot bilan, turmush tajribalari bilan boglab olib 
borish ta’limning yetakchi koidalaridan hisoblanadi. Ta’lim-tarbiya soxasidagi 
yutuklar, eng avvalo nazariya bilan amaliyotning o‘zaro boglikligiga asoslanadi. 
Shundagina o‘kuvchi-talaba o‘rganayotgan o‘kuv materiallarining tub moxiyatini 
tushunib yetadi va amaliyotda ulardan foydalana oladi. Buning uchun o‘kituvchi 
ta’lim jarayonida o‘kuvchilarning faol ishtirok etishlariga erishmok lozim. Faol 
ishtirok esa bilimlarni ongli, tushunib o‘zlashtiriishga olib keladi. 
Ta’limdagi onglilik va faollik, o‘kuvchidagi ko‘tarinki kayfiyat, ko‘prok 
bilishga intilish, mustakil fikrlash va xulosalar chikarishga undaydi. Bilimlarni ongli 
va faol o‘zlashtirish o‘kitish jarayonining psixologik tomonlarida o‘z ifodasini 
topadi. 
O‘kitishda nazariy bilimlar kanchalik kat’iy bayon etilsa, o‘kuvchi talabaning fikr 
yuritishi ham shunchalik anik va ravshan bo‘ladi va o‘kuv materiallarini ongli 
o‘zlashtirish darajasi ham oshadi. Ta’lim tizimi islox kilinayotgan xozirgi jarayonda 
yoshlarning mustakil fikr yuritishi, mustakil suratda bilim olishga intilishi talab 
kilinadi. Buning natijasida bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni ijodiy tus oladi. Bunday 
sharoitda o‘kituvchi o‘kuvchining mashgulotlarga munosabati va bu jarayonda 
o‘zini kanday tutishga e’tibor bermogi lozim. Yoshlardagi o‘kish istagi ta’lim 
jarayonining zaruriy va mantikiy kismidir. Shunday ekan, ta’limning samaradorli 
o‘kituvchining o‘kuvchilarni o‘kishga izchil va muntazam kiziktirib borishiga 
boglikdir. Buning uchun o‘kituvchi, ularni o‘kishga ijodiy munosabatda bo‘lishga, 
mustakillikka, 
ishchanlikka 
odatlantirishi 
lozim. 
Ta’lim jarayoni, uning mazmuni, unda ko‘tarilgan xayotiy masalalar yoshlar 
tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli ta’lim, shaxs shakllanishining asosiy 
manbaidir. 
O‘kitib, tarbiya berish deganda bizda ta’lim va tarbiyaning bir-biridan ajralmasligini 
tushunamiz. Shunday ekan, maktab obro‘si, o‘kituvchi obro‘si, avvalo darsda 
shakllanadi. Til va adabiyot darsimi, matematika darsimi har doim ularning 
tarbiyaviy imkoniyatlarini ko‘rabilish, tarbiya usullaridan foydalanish lozim. 
O‘kuvchi-talaba ilmiy bilimlarni o‘zlashtirar ekan, uning dunyokarashi ham, irodasi 
va axlokiy sifatlari, imon-e’tikodi va kobiliyati ham o‘sib rivojlanib boradi. 

---

Ta’limning tarbiyaviy imkoniyatlaridan foydalanishda o‘kituvchi avvalo ta’limni 
uslubiy jixatdan to‘gri tashkil etishga, o‘kuv materiallarining mazmuni bilan boglik 
tarbiyaviy maksadlarni anik belgilashga va bilim olishga kiziktira olishga boglikdir. 
Shu bilan birga, o‘kituvchining o‘kuvchilar oldidagi obro‘-e’tibori ham muxim 
tarbiyaviy 
ahamiyatga 
egadir. 
O‘kitish jarayonini ko‘rgazmali tashkil etish zarur. Ham eshitish, ham ko‘rsatish 
orkali o‘kuv materiallarini idrok kilish, ularni ongli va puxta o‘zlashtirish, bilimlarni 
turmushdagi zaruriyatini anglab yetishlariga asos soladi, dikkatni barkarorlashtiradi. 
Shuning uchun ko‘rgazmali materiallar o‘rganilayotgan mavzuning mazmuniga mos 
kelishi, o‘kuvchi-talabaning yoshi va bilim darajasiga muvofiklashgan bo‘lishi, 
hamda ulardan foydalanishning samarali yo‘l va vositalarini ko‘llash va ishlab 
chikish lozim. Ko‘rsatmali materiallar o‘kuv predmetlarining harakteri va 
mazmuniga 
karab 
turli-tuman 
bo‘lishi 
mumkin. 
Jumladan: 
a) buyum va narsalarni asli tabiiy xolda ko‘rsatish (o‘simliklar, xayvonlar, gerbariy 
va kolleksiyalar, laboratoriya mashgulotlariga namoyishlar, ekskursiyalar chogida 
ko‘rsatiladigan 
buyum, 
narsalar). 
b) tasviriy ko‘rsatmali materiallarni namoyish kilish (rasmlar, 
fotosuratlar
, 
diafilmlar 
va 
diapozitivlar, 
kinofilmlar 
va 
boshkalar). 
v) narsa va buyumlarni shartli belgilar orkali ko‘rsatish (o‘kuv haritalari, sxema, 
jadval 
va 
maketlar). 
g) ovozli ko‘rsatmali materiallar (gramplastinka, magnitofondagi yozuvlar, ovozli 
kinofilmlar). 
Bilimlar turli yo‘l vositalari orkali puxta o‘zlashtirilgandagina, u mustaxkam esda 
koladi, bu esa o‘kuv materiallarni ongli o‘zlashtirishga, nazariya bilan amaliyotni 
boglashga, ko‘rsatmalilikka amal kilishga va bilimlarni takrorlash orkali 
mustaxkamlashga boglikdir. Ta’limning bosh maksadi esa bilimlarni sistemali va 
puxta 
o‘zlashtirishdir. 
Ta’lim jarayonidagi muvaffakiyatlarga fakat bilim berishda o‘kuvchi-talabaning 
o‘ziga xos shaxsiy xususiyatlarini hisobga olganda erishish mumkin.Shuning uchun 
o‘kituvchida bolalar psixologiyasidan tegishli bilimlar yetarli bo‘lishi lozim. Dars 
jarayonida shu sinf o‘kuvchilariga tegishli umumiy xususiyatlarni va har kaysi 
o‘kuvchiga tegishli xususiyatlar ta’limning har bir boskichida e’tiborga olinishi 
darkor. Bunga erishish uchun o‘kituvchi o‘kuvchilarni kuzatishi va ularning ruxiy 
olamini o‘rganishi lozim. Fakat shundagina o‘kuvchidagi kamchiliklarning kelib 
chikish sabablari aniklanadi va ularni bartaraf kilish uchun izlanishlar olib boriladi.