7-ma’ruza. O'zgarmas tok nochiziq elektr zanjirlarini hisoblash

6-ma’ruza. O'zgarmas tok nochiziq elektr zanjirlarini hisoblash

Ma’ruza rejasi:

1. Nochiziq elektr zanjirlar haqida umumiy ma’lumotlar

2. Nochiziq elementlar xossalari

3. O'zgarmas tok nochiziq elektr zanjirlarini hisoblash

Tayanch so’zlar: Nochiziq zanjirlar, varikap, varikond, varistor, stabilitron, termorezistor (termistor), yarim o'tkazgichli diod, tunnel diod, tranzistor, dinistor

Nochiziq elektr zanjirlar haqida umumiy ma’lumotlar

• Chiziqli elektr zanjirlarini tahlil qilishda shu paytgacha ular elementlarining parametrlari - rezistor qarshiligi R, g'altak induktivligi L, kondensator sig'imi C o'zgarmas bo'lib, zanjirdagi tok va kuchlanishlarga bog'liq emas, ya'ni ular chiziqli VAX ga ega deb hisoblandi. Lekin bu holat zanjirdagi haqiqiy jarayonni ideallashtirishdir. Ko'pchilik hollarda elektr zanjirlardagi elementlar VAXsi nochiziq bo'lib, ularning parametrlari tok va kuchlanishlarning qiymatlari va yo'nalishlariga bog'liq bo'ladi. Bunday elementlar, kitobning birinchi bobida qayd etib o'tganimizdek, nochiziq elementlar, tarkibida hech bo'lmaganda bitta nochiziq elementi bo'lgan zanjirlar esa nochiziq zanjirlar deb ataladi.

Nochiziq elementlar xossalari

• Nochiziq elementlar xossalarini ularning VAXlari yordamida tahlil etish qulay hisoblanadi. VAX bir qiymatli va ko'p qiymatli bo'lishi mumkin. Bir qiymatli VAXlarda argument (masalan, tok) ning har bir qiymatiga funksiya (masalan, kuchlanish) ning faqat bitta qiymati mos keladi. Ko'p qiymatli VAXlarda esa argumentning bir qiymatiga funksiyaning bir nechta qiymatlari mos keladi. Masalan, gisterezis sirtmog'i ko'p qiymatli VAX lar guruhiga kiradi.

Nochiziq elektr zanjirlarini hisoblash

• Nochiziq elementlar VAXsining ko'rinishiga ko'ra simmetrik va nosimmetrik VAXli elementlarga bo'linadi. Simmetrik VAXli nochiziq elementlarda xarakteristika elementdagi tok va kuchlanishning ishorasiga bog'liq bo'lmaydi (6.1-rasmdagi 1-egri chiziq). Bunday elementlarga cho'g'lanma lampa, termorezistor, ferromagnit o'zakli g'altak va boshqalar kiradi. Nosimmetrik VAXli nochiziq elementlarda xarakteristikaning ko'rinishi undan o'tayotgan tokning yo'nalishiga va qismalardagi kuchlanish ishoralariga bog'liq bo'ladi (6.1-rasmdagi 2-egri chiziq). Bunday elementlarga diod, stabilitron, dinistor va boshqalar kiradi.

6.1-rasmdagi

6.2-rasm

• Stabilitron - p-n o'tish qalinligi kichik bo'lgan yarim o'tkazgichli diod (6.2-rasm, a). Kuchlanishni me'yorlash (stabillash)da qo'llaniladi.
• Termorezistor (termistor) - metall (karbid, sul fid, marganes va nikel) oksidlaridan tayyorlanadigan va qarshiligi harorat ta'sirida o'zgaradigan rezistor (6.2 - rasm, b).
• Yarim o'tkazgichli diod - germaniy yoki kremniy asosida tayyorlangan p-n o'tishli yarim o'tkazgich element (6.2 - rasm, v).
• To'g'rilagich va invertor sxemalarida, hisoblash texnikasida va boshqa qurilmalarda keng qo'llaniladi.
• Tunnel diod - tarkibida katta miqdorda aralashma bo'lgan va o'tish qalinligi nihoyatda yupqa bo'lgan yarim o'tkazgichli kristall (6.2-rasm, g). Differensial qarshiligi manfiy bo'lgan rele effektli element sifatida qo'llaniladi.
• Tranzistor - tokni bir tomonga o'tkazuvchi ikkita elektron teshik (p-n(n-p)) o'tishli va uchta qutbli yarim o'tkazgich element (6.2 - rasm, d). Kuchaytirgich, elektron kalit va boshqa sxemalarda keng qo'llaniladi.

6.3-rasm

• Nochiziq rezistorni 6.3-rasmda keltirilgan VAXsini ko'rib chiqaylik. Elementning ish rejimi VAXning A nuqtasiga to'g'ri kelsin, deylik.

• Dinamik qarshilik Rd VAX A nuqtasiga o'tkazilgan urinmaning tok o'qi bilan hosil qilgan  burchagining tangensiga to'g'ri proporsional. U nochiziq elementning kuchlanish yoki tok kichik o'zgarishidagi holatini tavsiflaydi. Shuni ta'kidlash joizki, chiziqli VAXli elementda