7-ma’ruza O`zbekistonda quyosh energiyasining salohiyati va undan foydalanish imkoniyatlari reja

3-jadval
Radiatsiyaning oylik va yillik miqdori, MJ/m²
(Toshkent shahrida)

Oylar	Radiatsiya
	S	S^|	D	Q= S^| + D
I	267	97	97	194
II	296	130	113	243
III	393	214	163	377
IV	539	340	189	529
V	756	512	210	722
VI	890	635	176	811
VII	1003	684	159	843
VIII	957	617	143	760
IX	798	457	130	587
X	553	268	126	394
XI	364	138	92	230
XII	251	84	84	168
Jami	7057	4176	1682	5858

Izoh: S–quyosh nurlariga tik joylashgan sirtga tushuvchi to‘g‘ri quyosh radiatsiyasi; S^'– gorizontal sirtga tushuvchi to‘g‘ri quyosh radiatsiyasi; D – tarqoq quyosh radiatsiyasi; Q =S^'+D – yig‘ndi quyosh radiatsiyasi.
Quyoshsiz kunlar soni ancha kam. U Toshkentda 37 kunni, Respublikaning janubiy hududlarida esa taxminan 20–25 kunni tashkil etadi. May-oktabr oylarida odatda quyoshsiz kunlar bo‘lmaydi. Yozda chang-g‘uborlar havoning ancha yuqori (iyul oyida 4,2 km balandlikgacha), qishda esa biroz pastroq qatlamlarigacha (fevral oyida 0,7 km) ko‘tariladi.
O‘zbekistonning iqlimi kontinental: osmon nihoyatda ochiq va quyoshli; harorat ancha yuqori; yog‘in miqdori kam; bug‘lanish katta; yoz uzoq vaqt davom etib jazirama issiq, qish esa birmuncha sovuq; yillik va sutkalik haroratning farqi katta.
Iqlimi kontinental bo‘lgan hududlarga xos xususiyatlardan biri–havo temperaturasining tebranib turishidir. Mamlakatimiz hududida mazkur holat nafaqat yil yoki oy, balki sutka davomida ham kuzatiladi. Masalan, Toshkent shahri va viloyatida temperaturaning bu tebranishi iyun – avgust oylarida ancha yuqori bo‘lib, taxminan 16 ^oC gachani tashkil etadi. Qish oylarida osmon ko‘proq bulutli bo‘lgani sababli bu tebranish ancha past (yanvarda 6,1 ^oC, fevralda 6,4 ^oC, dekabrda 0 ^oC ). Havoning o‘rtacha temperaturasi soat 14:00–15:00 largacha ortib boradi (yanvarda 1,2 ^oC, iyulda 34,2 ^oC) va so‘ngra pasaya boshlaydi. O‘zbekistonda yillik o‘rtacha temperatura 13,5 ^oC ga teng. Eng yuqori temperatura Termizda +50 ^oC, Navoiy va Buxoro viloyatlarida +48 ^oC, Surxondaryoda +47 ^oC, Nukusda +46 ^oC gacha yetadi. Qumlarning yuzasi +80 ⁰C gacha qiziydi.

1-rasm. Yil davomida quyoshdan olinadigan energiya miqdori

Temperaturaning pasayishi dekabrda kechqurunning uzunligi tufayli soat 8:00 gacha, iyul oyida esa taxminan soat 5:00 gacha davom etadi. Havoning o‘rtacha temperaturasi 0 ^oC dan yuqori bo‘lgan kunlar fevral oyida boshlanib 27 dekabrgacha davom etadi va yil davomida o‘rtacha 324 kunni tashkil qiladi. Havo temperaturasining keskin pasayib ketishi kamdan-kam ro‘y bersa-da (Termizda–20 ^oC, Navoiy viloyati shimolida –33 ^oC, Toshkentda – 30 ^oC, Ustyurtda –38^oC gacha va h.k.) uning noxush oqibatlarga olib keladigan ta’sirini albatta inobatga olish kerak.

O‘zbekiston quruq kunlarning ya’ni nisbiy namlik 30 % va undan ham kam bo‘lgan kunlarning ko‘pligi bilan ajralib turadi. Havoning nisbiy namligi yil davomida keng miqyosda o‘zgarib turadi. Nisbiy namlik yoz kunlari soat 13:00 larda o‘zining o‘sha kungi eng past darajasiga yaqinlashib bug‘lanish ancha tez boradi va aksincha qish kunlari soat 13:00 larda eng yuqori qiymatlariga ko‘tariladi.

O‘zbekistonda yog‘ingarchilikning yillik o‘rtacha miqdori 384 mm ni tashkil etgani holda, bu ko‘rsatkich Ustyurt, Quyi Amudaryo va Qizilqumda 100 mm, adir va tog‘oldi hududlarda 300–550 mm, G‘arbiy Tyanshan, Hisor-Zarafshon tog‘larining janubi-g‘arbiy yonbag‘irlarida 800–900 mm gachani tashkil etadi. Eng ko‘p yillik yog‘in G‘arbiy Tyanshanning nam havoga ro‘para bo‘lgan qismlariga to‘g‘ri kelib 2000 mm gacha tashkil etadi. Temperaturaning pasayishi dekabrda kechqurunning uzunligi tufayli soat 8:00 gacha, iyul oyida esa taxminan soat 5:00 gacha davom etadi. Havoning o‘rtacha temperaturasi 0 ^oC dan yuqori bo‘lgan kunlar fevral oyida boshlanib 27 dekabrgacha davom etadi va yil davomida o‘rtacha 324 kunni tashkil qiladi. Havo temperaturasining keskin pasayib ketishi kamdan-kam ro‘y bersa-da (Termizda–20 ^oC, Navoiy viloyati shimolida –33 ^oC, Toshkentda – 30 ^oC, Ustyurtda –38^oC gacha va h.k.) uning noxush oqibatlarga olib keladigan ta’sirini albatta inobatga olish kerak.

O‘zbekiston quruq kunlarning ya’ni nisbiy namlik 30 % va undan ham kam bo‘lgan kunlarning ko‘pligi bilan ajralib turadi. Havoning nisbiy namligi yil davomida keng miqyosda o‘zgarib turadi. Nisbiy namlik yoz kunlari soat 13:00 larda o‘zining o‘sha kungi eng past darajasiga yaqinlashib bug‘lanish ancha tez boradi va aksincha qish kunlari soat 13:00 larda eng yuqori qiymatlariga ko‘tariladi.
4-jadval
Toshkent shahriga tegishli klimatik va meteorologik ma’lumotlar

O‘zbekistonda yog‘ingarchilikning yillik o‘rtacha miqdori 384 mm ni tashkil etgani holda, bu ko‘rsatkich Ustyurt, Quyi Amudaryo va Qizilqumda 100 mm, adir va tog‘oldi hududlarda 300–550 mm, G‘arbiy Tyanshan, Hisor-Zarafshon tog‘larining janubi-g‘arbiy yonbag‘irlarida 800–900 mm gachani tashkil etadi. Eng ko‘p yillik yog‘in G‘arbiy Tyanshanning nam havoga ro‘para bo‘lgan qismlariga to‘g‘ri kelib 2000 mm gacha tashkil etadi.

Shamollar oqimi mavsumiy xarakterga ega. Respublika hududining tekis qismlarida shamolning yillik o‘rtacha tezligi 2,0–5,0 m/s ni tashkil etadi. “Bekobod shamoli” deb ataluvchi shamol qishda Mirzacho‘l bo‘ylab 30–40 m/s, “Qo‘qon shamoli” deb ataluvchi shamol bahor va kuzda g‘arbdan Farg‘ona vodiysi tomon 15–25 m/s va nihoyat chang-to‘zonli va quruq “afg‘on shamoli” Surxon-Sherobod vodiysida janubi-g‘arbdan 15–20 m/s tezlikda esib turadi.

Quyosh nurlarining gelioqurilma ichiga kirishi Quyoshning gorizontga nisbatan turish balandligi h ga bog‘liq bo‘ladi. Quyosh radiatsiyasining intensivligi yoritiladigan sirtga nisbatan Quyoshning turish balandligi, atmosferaning tiniqligi, havoning namligi va quyosh nurlarining tushish burchagiga bog‘liq holda keng chegarada o‘zgarib turadi.

Ma’lum geografik kenglikda quyosh nurlariga tik holda joylashgan sirtga tushuvchi quyosh radiatsiyasining intensivligi (q_n) turli usullarda aniqlanadi. Amalda, 38⁰ dan 64⁰ gacha geografik kengliklar uchun
(1)

ifodadan foydalanish mumkin.

Bu yerda q₀ – quyosh doimiysi; h–tanlangan joy uchun sutkaning aniq vaqtida Quyoshning balandligi ya’ni gorizontga nisbatan graduslarda hisoblanuvchi balandligi; c – atmosfera tiniqligini xarakterlovchi emperik koeffitsiyent bo‘lib, u

ifodadan topiladi; ρ–quyosh nurlari uchun atmosferaning tiniqlik koeffitsiyenti. Aktinometrik stansiyalardagi kuzatishlar natijasi bulutsiz kunlarda tiniqlik koeffitsiyenti ρ = 0,7–0,8 atrofida bo‘lishligini ko‘rsatgan.
Ixtiyoriy geografik kenglikda yil va kun vaqti hamda sirtning joylashuviga qarab Quyoshning turish balandligini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:
sinh = cosδcosφcosγ +sinφsinδ (2)
Bu yerda φ–joyning geografik kengligi, grad; γ–soat burchagi, grad; δ–quyoshning og‘ishi, grad; (δ ning qiymati yil davomida –23⁰ 27' dan +23⁰ 27' gacha o‘zgarib turadi).
Quyosh nurlariga nisbatan ixtiyoriy holatda joylashtirilgan sirtlarga quyosh radiatsiyasining intensivligi quyidagi formula orqali aniqlanishi mumkin:
Q = q _n cosθ (3)
Bu yerda θ–quyosh nuri yo‘nalishi va sirtga o‘tkazilgan normal orasidagi burchak, grad; cosθ ning qiymati quyosh nurlarining tushish burchagi, sirtni olamning qaysi tomoniga qaratilgani va joyning geografik kengligiga bog‘liq bo‘lib, I.K.Razumovning formulalari yordamida aniqlanadi
Nazorat savollari
1.O`zbekistonda quyosh energiyasining yalpi salohiyati qanncha neft ekvivalentiga teng?
2. O`zbekistonda quyosh energiyasining texnik salohiyati qanncha neft ekvivalentiga teng?
3. Mamlakat mintaqalarida quyosh energiyasining salohiyati qanday?
4. Mamlakatimizda quyosh yil davomida yerni o`rtacha necha soat yoritib turadi?
5. O`zbekistonning iqlimi to`g`risidagi ma’lumotlarni ayting.
6. Mamlakatda atmosferaning tiniqlik darajasi va uning ta’siri haqida ma’lumotlarni keltiring.
7. Respublikada yog`ingarchilik miqdori qanchani tashkil etadi?
8. “Bekobod shamoli” , “Qo`qon shamoli” va “Afg`on shamoli” haqida ma’lumot bering.
9.Quyosh qurilmalarining ishiga iqlimning ta’siri bormi?