7-ma’ruza. Aromatik birikmalar reja benzolning tuzilishi Xyukkelning aromatiklik qoidasi

Muhim vakillari

Benzol − o‘ziga xos hidli, suvda deyarli erimaydigan, rangsiz suyuqlik bo‘lib, toshko‘mirni quruq haydash va neftni qayta ishlash bilan olinadi. U etilbenzol, stirol, izopropilbenzol, xlorbenzol, nitrobenzol, sulfobenzol, siklogeksan, malein angidridi, feniletil spirti va boshqa birikmalarni olishda, shuningdek erituvchi sifatida keng qo‘llaniladi.
Toluol – suvdan yengil rangsiz suyuqlik bo‘lib, toshko‘mirni quruq haydash va geptanni degidrotsikllash bilan olinadi. U benzoy kislota, benzaldegid, benzil xloridi, nitrotoluollar olishda, portlovchi moddalar, bo‘yoqlar, sintetik yuvish vositalari, dorivor moddalar, kaprolaktam ishlab chiqarishda, shuningdek erituvchi sifatida qo‘llaniladi.
Ksilollar. Toshko‘mirni quruq haydash va oktanlarni degidrotsikllash bilan o-, m- va p-ksilollar aralashmasi olinadi. Izomerlar aralashmasini past haroratda kristallash, keyin fraksiyalab haydash bilan sof ksilollarga ajratiladi.
Ksilollar aralashmasi erituvchi va yuqori oktanli benzinlarning komponenti sifatida, nitroksilollar, bo‘yoqlar va portlovchi moddalar ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. o-Ksiloldan ftal (1,2-benzoldikarbon) kislota, p-ksiloldan esa tereftal (1,4-benzoldikarbon) kislota olinadi.


Asosiy atamalar
Aren  aromatik uglevodorod.
Aromatiklik  aromatik birikmalar uchun xarakterli bo‘lgan yuqori barqarorlik hamda o‘ziga xos fizikaviy va kimyoviy xossalar.
Faollashtiruvchi guruh  elektrofil almashinish reaksiyalarida benzol (yoki boshqa aren) halqasining reaksiyaga kirishish qobiliyatini almashinmagan benzol (aren)dagiga nisbatan oshiradigan o‘rinbosar.
meta-Izomer  molekulasida ikkita o‘rinbosar 1- va 3-holatlarda joylashgan dialmashingan benzol.
orto-Izomer  molekulasida ikkita o‘rinbosar 1- va 2-holatlarda joylashgan dialmashingan benzol.
para-Izomer  molekulasida ikkita o‘rinbosar 1- va 4-holatlarda joylashgan dialmashingan benzol.
-Kompleks  elektrofil aromatik almashinish reaksiyalari jarayonida hosil bo‘ladigan, elektrofilni yadrodagi oltita elektronning umumiy manfiy zaryadi tortib turadigan, elektrofil bilan aren orasida haqiqiy kovalent bog‘i yo‘q oraliq birikma.
-Kompleks  elektrofil aromatik almashinish reaksiyalari jarayonida hosil bo‘ladigan, elektrofil bilan aren orasida -bog‘i bor oraliq birikma.