7-Laboratoriya mashg‘ulot. Mavzu

4N
2
 + SO
2
 
→
 SN
2
 + 2N
2
O 
Metanogen bakteriyalarning ba’zilari vodorod akseptori sifatida SO dan foydalanadilar: 
4SO + 2N
2
O 
→
 SN
4
 + 3SO
2
 
yoki 
SO + 3N
2
 
→
 SN
4
 + N
2
O 
Yuqorida kо‘rsatilgan reaksiyalarning barchasida energiya chiqariladi. Har xil birikmalardan 
metan hosil bо‘lishi turli xil tezlikda amalga oshadi. Oxirgi davrlarda metanogen bakteriyalar juda 
yaxshi va har tomonlama chuqur о‘rganilmoqda. Birinchi navbatda bu ularni tabiiy gazlar 
genezisida hal qiluvchi roli borligi bilan tushintiriladi. 
Ma’lumki, yerni nafaqat gо‘ng bilan, balki mineral о‘g‘itlar (azot, fosfor, kaliy) bilan ham 
oziqlantiriladi. Ammo о‘simliklar ulardan 30-70% ni о‘zlashtiradi, xolos. Qolgan qismi tuz 
komplekslari shaklida yerda isrof bо‘lib, vaqt о‘tishi bilan sizot suvlariga aralashib ketadi va 
ma’lum darajada suvni ifloslantiradi. Parrandachilik va chorvachilik komplekslari yaqinida 
joylashgan aholi punktlarida yashovchi aholining tif, difteriya, dizenteriya, sariq kasalliklari va 
boshqa kasalliklarga chalinishi kо‘pincha ichimlik suvining sifatiga bog‘liq bо‘ladi. Bu 
kasalliklarni oldini olish katta mablag‘lar ajratishni taqozo etadi. 
Tabiiyki, gо‘ngdagi organik birikmalarning parchalanishi jarayonida metan (SH
4
) ajralib 
chiqadi va ftor gazi bilan birga ozon kobig‘ini yemirtiruvchi birikmalar hosil qiladi. 
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, hozirgi paytda qishloq xо‘jaligi sohasida о‘z yechimini 
kutayotgan bir qator muammolar tо‘planib qolganligi kо‘pchilikka ma’lum. Bular orasida ichimlik 
va sizot suvlarini ifloslanishdan muhofazalash, tuproqning shо‘rlik darajasini kamaytirish, tabiiy 
zahiralaridan unumli foydalanib ekologik toza mо‘l-kо‘l mahsulotlar yetishtirish, ekologik toza va 
arzon energiya va issiqlik manbalarini yaratish va ulardan samarali foydalanish, ozon qobig‘ini 
yemirilishidan saqlash kabi muammolar birinchi о‘rinda turadi. Bu borada batafsilroq tо‘xtalib 
о‘tamiz. 

---

Mintaqamizda bir yilda 8 oy quyoshli kunlar bо‘lib turishi Kuyosh nurlaridan samarali 
foydalanish imkonini beradi. Natijada issiqlik energiyasidan unumli foydalanish, suv tayyorlash 
va mikrobiologik bazalarni yaratish ishlari minimumga yetkaziladi. 
Dastlabki hisob-kitoblar shuni kо‘rsatadiki, chiqindilarni uzluksiz biostimulyatorlar bilan 
metanli achitish mezofil rejimini avrupoliklar darajasida texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish 
va mexanizatsiyalash -biogaz va biogumus kompleksini yaratish narxini 8 marotabagacha oshirib 
yuboradi. 
Chiqindilarni metanli achitish texnologiyasi quyidagilardan iborat: 
- chiqindilarni achitish kamerasi (reaktor yoki reaktorlar majmui). 
- quyosh yoki elektr qizdirgichlar sistemasi; 
- quruq yoki xо‘l filtrlash sistemasi; 
- biomassani aralashtirish sistemasi; 
- gazni haydash sistemasi; 
- о‘lchash nazorat sistemasi; 
- metantanka. 
Ushbu texnologiyani sanoat miqiyosida keng joriy etish uchun quyidagi sistemalar ilova 
qilinadi: 
- chiqindilarni yig‘ish va ularni navlarga ajratish vositalari; 
- chiqindilarni aralashtirgichga yuborib, dastlabki xom-ashyoni reaktorlarga taqsimlash 
sistemasi; 
- achitilgan biomassani tо‘qish va saqlash sistemasi; 
- biomassani quritish sistemasi (sentrafugalash, quritish, о‘lchab о‘rash, saqlash, metanol 
olish uchun metantanka yoki bir nechta metantaka qurilmalari). 
Shuni alohida ta’kidlash joizki, quritish qurilmasi, о‘rab о‘lchash va metanol olish 
qurilmalari standart qurilmalar bо‘lib, ular sotib olinadi. Bitta ramaga ikkita achitish kamerasi va 
filtrlash kompleksi о‘rnatilgan bо‘lib, u barbataj (suvga bug‘ aralashtirish) kamerasidan va quruq 
seolit filtridan iboratdir. Achitish kameralari aralashtirgich qurilmasi, termometrlar, yuklash va 
tо‘qish lyuklaridan iborat.
Biomassa achiganda undan chiqadigan biogazni kompressorlar yordamida gaz golderrga 
haydaladi. Biogaz seolit filtridan alohida yoki navbat bilan о‘tib serovodorod, azot va boshqa 
gazlardan tozalanadi. Qurilmada tozalangan va tozalanmagan gazlarni tahlil qilish uchun 
namunalar olish joyi mavjud. Bundan tashqari, yoz paytlarida achitish kamerasidagi suvni quyosh 
isitkichlari isitilib, kerakli harorat ta’minlanadi. Markaziy Osiyo sharoitida bir yilda 8 oy quyoshli 
kunlar bо‘lib turishi va ushbu arzon quyosh energiyasini qо‘llash natijasida olinadigan biogazning 
tannarxi boshqa mintaqalarda olingan biogazlarga nisbatan ancha arzonga tushadi. Qish paytlarida 

---

esa, kerakli harorat elektr isitkichlari yoki gaz yondirgichi yordamida ta’minlanadi. Ishlov berilgan 
biomassa yer tubida joylashtirilgan maxsus idishga tо‘kiladi. Achitish kamerasidan ajralib 
chiqadigan biogazni issikxona (teplitsa) qozoniga yuborish mumkin va u yerda ekologik toza 
qishloq xо‘jalik mahsulotlari yetishtirish mumkin. Biogaz olish uchun quyosh energiyasidan 
foydalanish xarajatlarni 30-70% ga kamaytiradi. 
Qurilmaning ishlash prinsipi quyidagilardan iborat: toza gо‘ng yoki parranda chiqindilarini 
achitish kamerasiga yuklab, 1:4 nisbatida suv qо‘shiladi (80% namlik), kamera zich yopiladi, 
kerakli 50-55°S harorat qizitkichlar yordamida ta’minlanadi. Biomassa tez-tez aralashtirilib 
turiladi, harorat, bosim va muhit kislotaliligi (RN) nazorat qilib turiladi. Biomassadan biogaz olish 
uchun ushbu texnologik jarayon 10-12 sutka davom etadi. Olingan gazning tarkibida serovodorod 
bо‘lganligi uchun u nihoyatda hidli bо‘ladi. Tozalangan (filtrlangan) gaz esa hidsiz bо‘ladi. 
Tozalangan gazda metanning miqdori 82% gacha bо‘lishi mumkin. RN qiymati esa 7,0-7,8 
atrofida bо‘ladi. Chiqindilarni dastlabki achitishda SO
2
ning miqdori 36% ni tashkil etadi, 
keyinchalik u kamayib, metan miqdori oshadi. Ajralib chiqish davriga qarab azotning miqdori 16% 
gacha yetadi. 
Shuni alohida ta’kidlash joizki, biogazning chiqish miqdori qо‘llaniladigan suvning tabiatiga 
bog‘likdir. Masalan, oddiy vodoprovod suvidan qо‘llaganda achitish kamerasining har 1 m
3
hajmidan 0,7-1,2 m
3
biogaz olish mumkin. Termofil (50-55°S) rejimida distillangan toza suvdan 
qо‘llaganda achitish kamerasining har 1m
3
hajmidan 4m
3
gacha biogaz olish mumkin. Yuqori 
unumdorli organik о‘g‘itlarda fosfor, kaliy va azot birikmalari 96% gacha saqlanadi. Ozuqa 
potensiali bо‘yicha 1 kg biogumus 7 kg kо‘milgan gо‘ngga yoki 3,5 kg toza gо‘ngga tengdir. 1m
3
biogaz olish uchun takriban 1,2 kg quruq biomassa kerak bо‘ladi. 
Xorijiy mamlakatlardagi tajribalar shuni kо‘rsatadiki, biogaz qaysi joyda hosil qilingan 
bо‘lsa, о‘sha yerda ishlatilishi kerak. Chunki biogazni suyuqlikka aylantirish yoki uni katta 
bosimlar ostida quvurlarda yuborish mahsulot tan-narxini oshishiga sabab bо‘ladi. 
Ukraina gaz ilmiy-tadqiqot institutida yaratilgan metanni metanolga aylantirish yangi 
texnologiyasi bir sutkada 100 litrdan о‘nlab tonnagacha metanol olish qurilmasining yaratish 
imkonini beradi. Buxoro OO va YESTI da yaratilgan qurilma metantankasining hajmi 2x50 m
3
bо‘lib, uni 150 bosh qoramolga mо‘ljalllangan fermalarda kо‘rish mumkin, fermani va ferma 
atrofidagi aholi punktini elektr energiyasi, issiqliq va suv bilan ta’minlash imkoniyatiga ega. 
Fermadagi chiqindilardan 420 tonna biogumus olish mumkin, metan miqdori 85% bо‘lganda 7 
ming m
3
biogaz yoki 55 ming litr metanol olish mumkin. Qurilmaning narxi 16 mln sо‘m bо‘lib, 
unga sarflangan xarajatlar bir yilda qoplanadi. Bunday kompleksning narxi 7 mln. sо‘mni tashkil 
etadi va qurilmada sarflangan xarajatlar bir yilda qoplanadi. 

---

Shuni alohida ta’kidlash kerakki, biogaz qurilmalarini 500 dan 5 ming bosh chorva mollariga 
mо‘ljallangan fermalarda, semirtirish bazalarida qurish eng samarali hisoblanadi. Chunki hosil 
bо‘lgan biogazni yoki metanolni maxsus avtomobillarga yoki idishlarga quyish oson bо‘ladi, hosil 
bо‘lgan о‘g‘itni granulaga aylantirish mumkin. Natijada kо‘p mablag‘ sarflashga xojat qolmaydi. 
Davriy ishlaydigan biogaz-biogumus komplekslarini 50 ming dan 500 ming parrandaga 
mо‘ljallangan fermalarda, jamoa va fermer xо‘jaliklarida kurish maqsadga muvofiqdir. Reaktor 
yoki reaktorlarning hajmi Zx50m
3
dan Zx200m
3 
gacha bо‘lishi mumkin. 
Olib borilgan ilmiy-tadqiqot ishlari va rivojlangan mamlakatlar tajribalaridan kelib chiqqan 
holda quyidagi xulosalar chiqarish mumkin. 
1. Chorvachilik va parrandachilik fermalarida kundalik chiqindilarga qayta ishlov berish va 
fiziologik sharoitlarni yaratish yо‘li bilan chorva mollari va parrandalarning kundalik og‘irligini 
40% ga oshirish mumkin. 
2. Biogumus bilan ishlov berilgan har bir gektar yer sabzavot va poliz mahsulotlari 
unumdorligini 3-4 marotaba oshiradi. 
3. Ishlov berilgan suyuq yoki yarim quruq gо‘ngdan sug‘orish paytida foydalanilganda 
tuproqdagi g‘ovakliklar kolemenatsiya bо‘lib, tuproq singdiruvchanligi keskin kamayadi. Suv 
ta’sirida mineral moddalarning yuvilib ketishi oldi olinadi, tuproq eroziyasi tо‘xtatiladi, о‘g‘itning 
kо‘p qismi о‘simliklar tomonidan о‘zlashtiriladi. 
4. Gо‘ng tarkibidagi kerakli oziqabop moddalar (protein, klechatkalar va b.) tuproqning 
unumdor qatlamini boyitadi, chunki ular tuproqdagi mikroorganizmlar uchun ham yashash joyi va 
ham ozuqa rolini о‘ynaydi. Mikroorganizmlar nafaqat tuproqda, balki biosferada global 
jarayonlarning kechishiga katta hissa qо‘shadi. 
5. Gо‘ng bilan ishlov berilgan yerlardan о‘stirib olingan yashil о‘simliklar tarkibida xо‘l 
proteinning miqdori nihoyatda kо‘p (1,5-2% atrofida) bо‘ladi. Yerning sug‘orilgandan keyin azot 
va oqsilli azotning miqdori 1,5 marotabagacha oshadi. Gо‘ng tarkibidagi biogen moddalar mineral 
о‘g‘itlarni sarflash imkonini yaratadi, tuproqning eroziyaga uchrashishi va sizot suvlarini 
ifloslanishi oldi olinadi. 
6. Ishlov berilgan gо‘ng bilan yerni о‘g‘itlash tuproqning yumshashiga, yoqilgini sarflashiga 
va yerlarni haydash (kultivatsiya qilish, shudgorlash) paytida sarflanadigan energiyalarni tejashga 
imkon beradi. Natijada agregatlarni iste’mol quvvati 2 barobar kamayadi. 
7. Tuproq eroziyaga uchraganda suv tuprokdagi eng kerakli moddalarni-gumus va mineral 
hamda organik о‘g‘itlarni yuvib ketadi. Gumus bilan о‘g‘itlangan yerlarning shurlanish darajasi 
keskin pasayib, shо‘r yuvish ishlari kamayadi. 
8. Qishloq xо‘jalik sohasida biogaz (metanol) qayta tiklanuvchi yoqilg‘i hisoblanadi. Ammo 
biogaz texnologiyasining amalga joriy etish birdaniga iqtisodiy daromad keltirmaydi. Yer 

---

unumdorligini oshirish, atrof-muhit ekologiyasini yaxshilash, arzon va yetarli bо‘lgan 
chorvachilik va parrandachilik chiqindilariga qayta ishlov berish hisobiga katta iqtisodiy daromad 
kо‘rish mumkin.