7. Давлатнинг ҳудудий яхлитлиги принципи ва халқларнинг ўз тақдирини белгилаш принципининг ўзаро нисбатини ёритинг?

7. Давлатнинг ҳудудий яхлитлиги принципи ва халқларнинг ўз тақдирини белгилаш принципининг ўзаро нисбатини ёритинг?

Javob

Davlatlarning hududiy butunligi prinsipi

Hududlar davlatning moddiy asosi bo‘lib xizmat qiladi. Hududsiz davlat

mavjud bo‘lmaydi. Shuning uchun davlat o‘z hududining butunligini ta’minlashga

alohida e’tibor qaratadi. BMT Nizomi davlatlarning hududiy daxlsizligiga qarshi

kuch ishlatish va kuch ishlatishga tahdid qilishdan o‘zini tiyishni talab qiladi. 1970-yilgi Deklaratsiya ushbu prinsipni mustaqil prinsip sifatida ajratmaydi. Uning

mohiyati boshqa prinsiplarda o‘z aksini topgan. Kuch ishlatmslik prinsipi har

qanday davlatning hududiy daxlsizligiga qarshi kuch ishlatish va kuch ishlatishga

tahdid qilishdan o‘zini tiyishni talab qiladi. Ushbu maqsadda hattoki siyosiy,

iqtisodiy yoxud boshqa shunga o‘xshash tazyiqlar qo‘llanilishi mumkin emas.

Davlatni hududiy daxlsizlikka va butunlikka bo‘lgan huquqini himoya

qiluvchi davlatlarning hududiy butunligi prinsipi davlat suverenitetini

ta’minlashning muhim vositasi hisoblanadi. BMT Nizomining 2-moddasi 4-bandi a’zo davlatlarni kuch ishlatish va kuch ishlatishga tahdid qilishdan, bundan tashqari, “har qanday davlatning hududiy daxlsizligi yoki siyosiy mustaqilligi” qarshi o‘zini tiyish majburiyatini mustahkamlagan. Hududiy birlik prinsipining ilk ko‘rinishi umumjahon tinchlik va hamkorlik to‘g‘risidagi Bandung Deklaratsiyasida (1955-y.) aks ettirilgan bo‘lib, unga ko‘ra

“har qanday mamlakatning siyosiy mustaqilligiga va hududiy birligiga qarshi

agressiya aktlari yoki kuch ishlatishdan o‘zini tiyish” ning zarurati

mustahkamlangan. “Bandung formulasi” ikki tomonlama shartnomalarda uni keng

qo‘llanilishiga erishdi. Mustamlaka mamlakatlar va xalqlarga erkinlik berilishi

to‘g‘risidagi Deklaratsiyada “barcha xalqlar ularning milliy hududlarining

butunligiga bo‘lgan ajralmas huquqqa ega” ekanligi, shuningdek milliy birlik va

mamlakat hududiy yaxlitligini to‘liq yoki qisman yo‘q qilishga qaratilgan urinishlar BMT Nizomi prinsiplari va maqsadlariga to‘g‘ri kelmasligi ta’kidlandi.

Davlatlar o‘rtasidagi ularga tegishli hududlar va resurslarga bo‘lgan huquqni

himoya qilish bilan bog‘liq munosabatlar davlatning hududiy yaxlitligi prinsipining obyekti bo‘lib hisoblanadi. Ushbu prinsipga muvofiq davlatning va xalqaro huquqning boshqa subyektlarining majburiyatlari quyidagilardan iborat: davlat hududiga, uning bir qismiga yoki resurslariga kuch bilan yoki kuch ishlatish tahdidi yordamida bevosita yoxud bilvosita tajovuz qilmasliklari lozim. Ular davlat hududi yoki uning bir qismiga bevosita yoki bilvosita ziyon yetkazuvchi har qanday harakatlardan o‘zlarini tiyishlari, shuningdek buzg‘unchi davlatlar va ularning sheriklarini qo‘llabquvvatlamasliklari lozim.

Davlat hududi BMT Nizomi talablarini buzgan holda kuch ishlatish natijasida

harbiy mustamlaka obyekti yoki kuch ishlatish yoxud kuch ishlatish tahdidi

natijasida boshqa bir davlatning qo‘lga kiritish obyekti bo‘lishi mumkin emas.

Bunday egallab olish qonuniy deb tan olinmaydi.

Hududiy yaxlitlik haqida mintaqaviy birlashmalarning ta’sis hujjatlarida ham

e’tirof etib o‘tilgan. Amerika davlatlari tashkilotining Nizomida hududiy yaxlitlikni himoya qilish asosiy maqsadlardan etib belgilandi (1-modda). Shunga o‘xshash qoida Afrika birligi tashkilotining Xartiyasida ham o‘z ifodasini topgan (2,3- moddalar).

Xalqlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash va ularning teng huquqliligi prinsipi

Xalqlar va millatlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash va ularning teng

huquqliligi prinsipi o‘z nomidan kelib chiqib davlatlarning sivilizatsini

rivojlanishining eng muhim sohasi, rivojlanishning turli bosqichida joylashgan

etnoslarning mojarolarsiz hayot kechirish bo‘yicha munosabatlarini tartibga solishni ko‘zda tutadi. Xalq, millat, davlat suvereniteti hamda uning mavjudligi haqidagi fakt kabi bosh negiz hisoblanadi. BMT Nizomi, avvalo, o‘z nomidan kelib chiqib xalq erkiga, keyin davlat erkiga murojaat qiladi.

Xalqlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash va ularning teng huquqliligi prinsipi –

barcha xalqlar erkin tarzda chetdan aralashuvsiz o‘zlarining siyosiy maqomlarini

belgilashi hamda o‘zlarining iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlanishlarini

o‘zlarining tarixiy, jug‘rofiy, madaniy, diniy va boshqa urf-odatlariga xos bo‘lgan

hamda o‘z tasavvurlaridan kelib chiqib belgilash huquqiga ega ekanligini

anglatadi.

Har bir davlat BMT Nizomiga muvofiq mazkur huquqni hurmat qilishga

majburdir. O‘z taqdirini o‘zi belgilash prinsipining o‘ziga xos xususiyati shundan

iboratki, u inson huquqlarini hurmat qilish prinsipi kabi davlatlar huquqlariga emas

balki o‘zga xalq va millatlarning paydo bo‘lishiga bag‘ishlangan. Inson huquqlari

bo‘yicha paktlar xalqlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqini inson huquqlari

bilan o‘zaro aloqasini mustahkamladi (1-modda). Natijada, xalqaro huquq

subyektlari bo‘lmaganlarning huquqlari xalqaro huquqda mustahkamlandi,

davlatlarga esa ularning huquqlarini hurmat qilish va uni ta’minlash vazifasi

O’Z TAQDIRINI O’ZI BELGILASH VA XALQLARNING TENG

HUQUQLIGI PRINSIPI

lozim

Mazmuni Hujjatlar

Xalqaro munosobatlar barcha xalqlar tengligi va o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqiga egaligini hisobga olgan holda o‘rnatilishi lozim Har bir davlat xalqlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilashga asosan har qanday zo‘ravonlik harakatlaridan o‘zlarini tiyishlari zarur Xalqlarning o‘z taqdirini o‘zi

belgilash prinsipi xalq huquqidir, majburiyat emas, ushbu huquqni

amalga oshirish ko‘p qirralidir 1945-y. BMT Nizomi

1966-yilgi Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro

Pakt 1966-yilgi Ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro Pakt 1970-y. Xalqaro huquq prinsiplari to‘g‘risidagi Deklaratsiya

Xalqlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash separatistik pozitsiyada

suveren davlatlarning hududiy yaxlitligini, siyosiy birligiga zid ravishda amalga oshirilmasligi 197-y. EXHKning Yakuniy hujjati 1992-yilgi milliy yoki etnik, diniy va til jihatdan taalluqli shaxslar huquqlari to‘g‘risidagi Deklaratsiya yuklandi. O‘z taqdirini o‘zi belgilash prinsipi tarixda shunday muhim rol o‘ynadiki, bunda o‘nlab xalqlar mustamlaka zulmidan ozod bo‘ldilar. 1966-yilgi ikkita inson huquqlari bo‘yicha xalqaro Paktda aynan o‘xshash modda mavjud: “Barcha xalqlar o‘z taqdirini o‘zlari belgilash huquqiga egadirlar. Ushbu huquqqa binoan ular erkin tarzda o‘zlarining siyosiy maqomlarini o‘rnatadilar va erkin tarzda o‘zlarining iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlanishlarini ta’minlaydilar”. Xalqaro huquq prinsiplari to‘g‘risidagi Deklaratsiyada mazkur yuqoridagi prinsip quyidagicha aks ettirilgan: “Barcha xalqlar erkin tarzda, chetdan aralashuvsiz o‘zlarining siyosiy maqomlarini o‘rnatishlari va o‘zlarining iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlanishlarini amalga oshirish huquqiga egadir hamda har bir davlat BMT Nizomi talablariga muvofiq ushbu huquqlarni hurmat qilishga majburdirlar”. Xalqaro huquq prinsiplari to‘g‘risidagi Deklaratsiyada, shuningdek o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqini amalga oshirish usullari ham ko‘rsatib o‘tilgan: “mustaqil va suveren davlatni barpo etish, mustaqil davlat tarkibiga erkin tarzda qo‘shilish yoki birlashish yoxud xalq tomonidan erkin tarzda boshqa bir har qanday siyosiy maqomni o‘rnatish”. Ammo bir paytning o‘zida mustaqil suveren davlatning siyosiy birligi yoki hududiy yaxlitlikni to‘liq yoxud qisman buzish hamda taqsimlashga olib keladigan har qanday harakatga yo‘l qo‘yib bo‘lmaslik ta’kidlanadi. Binobarin, mazkur huquqni xalqning bir qismini boshqa bir tarkibiy qismdan ajralib chiqish huquqi bilan aralashtirmaslik lozim. Milliy-madaniy avtonomlik, agar ushbu xalqning etnik o‘ziga xosligi saqlanib qolingan taqdirda doimo xalqning o‘z taqdirini o‘zi belgilashga intilishlarini qondirilishi uchun samarali vosita bo‘lib, unda rivojlanish, ta’lim, din, til, manadiyat masalalari hal etiladi. O‘z taqdirini o‘zi belgilash prinsipi nafaqat hududiy yaxlitlik bilan, balki xalqaro huquqning boshqa prinsiplari bilan, birinchi navbatda inson huquqlariga nisbatan hurmat prinsipi bilan ham chambarchas bog‘liqdir.

Kazus

5. А ва Б давлатлари халқаро шартнома туздилар. Бир мунча вақт ўтгач, А давлат тузилган халқаро шартноманинг меъёрлари унинг конституциявий тузумига зид эканлигини таъкидлаб, ушбу шартномани бажаришдан бош тортди.

Б давлати А давлатини ушбу шартномани бажаришга мажбурлай оладими? Давлат ўз нормаларининг миллий қонунчилик нормаларига мос келмаслигини айтиб, халқаро шартномани бажаришдан бош тортиши мумкинми?

Javob

1969-yilgi xalqaro shartnomalar to’g’risidagi qonunning

17-modda

Shartnomaning bir qismi bilan bog'lanishiga rozilik va

turli xil qoidalarni tanlash

1. 19-23-moddalarga ziyon etkazmasdan, davlatning shartnomaning bir qismi bilan bog'lanishiga roziligi

faqat shartnoma ruxsat bergan taqdirda yoki boshqa Ahdlashuvchi Davlatlar rozi bo'lgan taqdirdagina kuchga kiradi.

27-modda

Ichki qonun va shartnomalarga rioya qilish

Tomon o'z ichki qonunchiligining qoidalarini uning bajarilmasligi uchun asos sifatida ishlatishi mumkin emas

shartnoma. Ushbu qoida 46-moddaga zarar etkazmaydi.

46-modda

Vakolatga oid ichki qonunchilik qoidalari

shartnomalar tuzish

1. Davlat shartnoma majburiyatini olishga o'z roziligi bildirilganligi to'g'risida murojaat qila olmaydi

shartnomalar tuzish vakolatiga oid ichki qonunchilik qoidalarini buzish, uni bekor qilish

agar ushbu buzilish aniq ko'rinmasa va uning ichki qonunchiligi qoidalariga tegishli bo'lmasa, rozilik

ahamiyati.

2. Qoidabuzarlik, agar u o'zini o'zi boshqaradigan har qanday davlat uchun ob'ektiv ravishda aniq bo'lsa, namoyon bo'ladi

normal amaliyotga muvofiq va vijdonan materiya.