7- маъруза: Эмоционал хотира ва спорт фаолияти Режа

Эмоциялар - “Эмоция» сўзини ўзбек тилига аниқ таржима қилинганда у руҳий ҳаяжонланиш, руҳий ҳаракатланиш деган маънони англатади. Ҳиссиёт деб, масалан,кишининг мусиқавий асарга нисбатан ўрнашиб қолган хусусияти сифатидаги муҳаббат туйғусининг ўзини эмас, балки концерт пайтида яхши мусиқий асарни эшитаётиб, бошидан кечирган лаззатланиш, завқланиш ҳолатига айтилади.
Бир хил ҳолатдаги эмоциялар таъсирчанлиги билан ажралиб туради. Улар хатти-ҳаракатларга, фикр мулоҳазалар билдиришга туртки берадиган куч бўлиб чиқади, куч-ғайратларни ошириб юборади ва стеник деб аталади, агар сусайтирса, астеник деб айтилади.
Аффектлар -кишини тез чулғаб оладиган ва шиддат билан ўтиб кетадиган жараёнлар аффект (ҳиссий портлаш) деб аталади. Улар онгнинг анчагина даражада ўзгартирганлиги, ҳатти-ҳаракатларни назорат қилишнинг бузилганлги, оламнинг ўзини ўзи идрок қила олмаслиги, шунингдек унинг бутун ҳаёти ва фаолияти ўзгариб қолганлиги билан ажралиб туради.
Аффектлар бирданига катта куч сарф қилинишига сабаб бўлгани учун ҳам қисқа муддатли бўлади: улар ҳис-туйғуларнинг бамисоли бирдан лов этиб ёниб кетишига портлашига, бир зумда ҳамма ёқни тўс-тўполон қилган шамолга ўхшайди. Агар ҳиссиёт фақат руҳий ҳаяжонланишини ифода этса, у ҳолда аффект бўрондир. Кўз ёши тўкиш ва ўкириб йиғлаш, қаҳ-қаҳа отиб кулиш ва бақириб-чақириб гапириш, алоҳида турқи-тароват ва юздаги имо-ишора, тез-тез ёки қийналиб нафас олиш етилиб келаётган аффектнинг одатдаги манзарасини ҳосил қилади.
Ҳиссий портлаш рўй берган тақдирда, унинг кейинги босқичларида киши ўзини тута олмасдан қолади, қилаётган ишининг оқибатини ўйламайди ва ақл ҳушини йўқотиб қўяди, сўнгра бу ҳақда ўйласа уялиб юради, пушаймон ейди,баъзан содир бўлган воқеалар тушида юз бергандай эсга тушади. Тормозланиш мия қобиғини эгаллаб олади ва кишининг тажрибаси, унинг маданий маънавий негизлари мустаҳкамланган мураккаб боғланишларнинг таркиб топган системасини ишлатмай қўяди.
Кайфиятлар-кайфиятлар анча вақт давомида кишининг бутун хатти-ҳаракатига тус бериб турадиган умумий ҳиссий ҳолатини ифода этади. Кайфият шоду хуррамлик ёки қайғули, тетиклик ёки ланжлик, ҳаяжонли ёки маюслик, жиддий ёки енгилтақлик, жиззакилик ёки мулойимлик ва ҳоказо тарзда бўлади. Кайфияти ёмон киши ўртоғининг ҳазилига ёки танбеҳига кайфияти чоғ вақтидагига қараганда тамомила бошқача муносабат билдиради.Кайфиятлар одатда ўзига ўзи ҳисоб бермаслиги ва суст намоён бўлиши билан белгиланади. Кайфият киши фаолиятига таъсир кўрсатади.
Кайфиятлар кўпроқ киши саломатлигининг умумий ҳолатига, айниқса нерв тизими ва модда олмошувини тўғрилаб турадиган ички секреция безларининг ҳолатига боғлиқдир. Кайфиятни яхшилиш учун ақлий ва жисмоний меҳнатни тўғри ташкил этиш, дам олиш ва меҳнатни ўринли ташкил этиш керак.
Стресс- психологик таърифига кўра аффектив ҳолатга яқин турадиган, лекин бошдан кечиришининг давомийлигига кўра кайфиятларга яқин бўлган ҳис-туйғулар бошдан кечирилишнинг алоҳида шақли кучли ҳаяжонланиш (стресс) ҳолати (инглизча stress - тазйиқ кўрсатиш, зўриқиш деган сўздан олинган)дан, ёхуд ҳиссий зўриқишдан иборатдир. Ҳиссий зўриқиш хавф-хатар туғилган, киши хафа бўлган, уялган, таҳлика остида қолиб кетган ва шу каби вазиятларда рўй беради.
Стресс кишининг ўта фаол ёки ўта суст ҳаракатида ифодаланади. Ҳиссий зўриқиш ҳолатида индивиднинг ҳатти-ҳаракати киши нерв тизимининг типига, нерв жараёнларининг кучлилиги ёки ожизлигига жиддий равишда боғлиқдир. (Масалан, имтиҳон олдидаги ҳолат)
Асосий ҳиссий ҳолатлар ва уларнинг ташқи ифодаси.
Ҳис-туйғуларнинг ҳиссиёт (эмоциялар), кайфиятлар, кучли ҳаяжонланиш тарзида бошдан кечирилиши чоғида маълум даражада сезиладиган таш қи белгиларига ҳам эга бўлади. Юзнинг ифодали ҳаракатлари (мимика), қўл ва гавданинг маъноли ҳаракатлари, турқи-тароват, оҳанг, кўз қорачигининг кенгайиши ёки торайиши кабилар шулар жумласига киради. Киши ўзининг қаҳр-ғазабини теварак атрофдагиларга қўлларини мушт қилиши, кўзларини чимириб қараш, дўқ-пўписали оҳанг билан намойиш қилади.
Асосий ҳиссий ҳолатлар қуйидагилар (К.Изард классификацияси бўйича):
Қизиқиш малака ва кўникмалар ривожига, билим эгаллашига мойиллик туғдирадиган ижобий ҳиссий ҳолат.
Қувонч- тўла қондирилиши мумкин бўлмаган, ҳар ҳолда қондирилиши ноаниқ долзарб бўлган эҳтиёжни қондирилиши мумкинлиги билан боғлиқ ижобий ҳиссий ҳолат.