6savol Tаbiаtni muhоfаzа qilishdа dаvlаt bоshqаruvi оrgаnlаri vа jаmоаtchilik tаshkilоtlаri

16-savol
Trofik darajalar. Oziq zanjirida turlarning joylashgan o‘rniga qarab, 
biogeotsenoz (ekosistema)larning trofik darajalari farqlanadi. Oziq zanjiridagi 
har bir organizm muayyan trofik darajaga tegishli bo‘ladi. Organizmning 
oziq zanjiridagi o‘rni yoki oziq zanjirining bitta bo‘g‘iniga tegishli bo‘lgan 
organizmlar yig‘indisi trofik daraja deyiladi. Trofik darajalar soni oziq 
zanjiri bo‘g‘inlari soniga teng bo‘ladi. Avtotrof organizmlar produtsentlar – 
geterotrof organizmlar uchun organik modda yetkazib beradiganlar sifatida 
birinchi trofik darajani tashkil etadi. Ikkinchi trofik daraja (birinchi tartib 
konsumentlar)ga fitofaglar – o‘simlikxo‘r organizmlar kiradi. Fitotroflar 
hisobiga yashaydigan go‘shtxo‘rlar uchinchi trofik daraja (ikkinchi tartib 
konsumentlar)ga; boshqa go‘shtxo‘rlarni iste’mol qiladigan hayvonlar to‘rtin-
chi trofik daraja (uchinchi darajali konsumentlar)ga mansubdir (25-rasm).
Har bir trofik darajaga bir necha tur kiradi. Masalan, tabiiy jamoa larda 
birinchi trofik darajani ko‘pgina o‘simlik turlari tashkil etadi. Ikkinchi va 
keyingi trofik darajalar ham ko‘p turlardan iborat bo‘ladi. Bio geotsenozning 
turg‘unligi trofik darajalar turlarining xilma-xilligiga bog‘liqdir.
“Biologik xilma-xillik” deganda yerda, dengizda va boshqa ekotizimlarda yashaydigan va o‘sadigan hamma jonli organizmlar tushunilib, ushbu tushunchaga bitta tur doirasidagi, turlararo va ekotizimlar xilma-xilligi ham kiradi (Biologik xilma-xillik to‘g‘risidagi Konvensiyasi).
Bugungi kunda bioxilma-xillikka xavflar qatorida yashash joylarining degradatsiyasi, shu jumladan yashash joylarining (shu jumladan mavsumiy yashash joylari) qisqarishi, parchalanishi, ozuqa saqlovchi va boshqa funksiyalarning pasayishi; turlarning yashash joylaridan ruxsat etilgan me’yordan ortiq ov qilinishi; to‘g‘ridan- to‘g‘ri yo‘q qilish (tasodifan va/yoki qasddan yo‘q qilish); ifloslanish (tabiiy, kimyoviy, biologik); invaziv (begona) turlar (antropogen, tabiiy); iqlim o‘zgarishi kabi omillar sanab o’tilishi mumkin.
Kritik muhim yashash muhiti – bu muhim ahamiyatli biologik xilma-xillikka ega hudud, shu jumladan: (i) yo‘q bo‘lib ketish xavfi ostidagi yoki yo‘qolib borayotgan turlar uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan yashash muhiti; (ii) endemik va/yoki chegaralangan arealdagi turlar uchun katta ahamiyatli yashash muhiti; (iii) sayyora miqyosida ahamiyatli ko‘chib yuruvchi va/yoki gala-gala bo‘lib yashaydigan hayvonlar turlarining to‘planishini saqlaydigan yashash muhiti; (iv) jiddiy tahdid ostidagi va/yoki noyob xususiyatlarga ega ekotizimlar; (v) muhim evolutsion jarayonlar bilan bog‘liq hududlar.
18-savol
“Biologik xilma-xillik” deganda yerda, dengizda va boshqa ekotizimlarda yashaydigan va o‘sadigan hamma jonli organizmlar tushunilib, ushbu tushunchaga bitta tur doirasidagi, turlararo va ekotizimlar xilma-xilligi ham kiradi (Biologik xilma-xillik to‘g‘risidagi Konvensiyasi).
Bugungi kunda bioxilma-xillikka xavflar qatorida yashash joylarining degradatsiyasi, shu jumladan yashash joylarining (shu jumladan mavsumiy yashash joylari) qisqarishi, parchalanishi, ozuqa saqlovchi va boshqa funksiyalarning pasayishi; turlarning yashash joylaridan ruxsat etilgan me’yordan ortiq ov qilinishi; to‘g‘ridan- to‘g‘ri yo‘q qilish (tasodifan va/yoki qasddan yo‘q qilish); ifloslanish (tabiiy, kimyoviy, biologik); invaziv (begona) turlar (antropogen, tabiiy); iqlim o‘zgarishi kabi omillar sanab o’tilishi mumkin.
Kritik muhim yashash muhiti – bu muhim ahamiyatli biologik xilma-xillikka ega hudud, shu jumladan: (i) yo‘q bo‘lib ketish xavfi ostidagi yoki yo‘qolib borayotgan turlar uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan yashash muhiti; (ii) endemik va/yoki chegaralangan arealdagi turlar uchun katta ahamiyatli yashash muhiti; (iii) sayyora miqyosida ahamiyatli ko‘chib yuruvchi va/yoki gala-gala bo‘lib yashaydigan hayvonlar turlarining to‘planishini saqlaydigan yashash muhiti; (iv) jiddiy tahdid ostidagi va/yoki noyob xususiyatlarga ega ekotizimlar; (v) muhim evolutsion jarayonlar bilan bog‘liq hududlar.

19-savol Ekologik tizim tushunchasi

Tirik organizmlar jamoasi abiotik muhit bilan moddiy-energetik aloqada yashaydi. O`simliklar ozuqlanish jarayonida o`lik tabiatdan karbonot angidrid, suv, kislorod va mineral tuzlarni oladi ya'ni ular hali iste'mol qilishga tayyor bo`lmagan anorganik moddalarni olib, ulardan organik birikmalarni sintezlaydi. Shuning uchun ham ularga avtotroflar, ya'ni o`zlari uchun o`zlari ovqat tayyorlaydiganlar deb nom berilgan. Tayyor ozuqa moddalari bilan oziqlanuvchi organizmlarga esa geterotroflar deyiladi. Bularga barcha o`txo`r va etxo`r organizmlar misol bo`ladi. Demak, geterotrof organizmlar avtotrof organizmlar hisobida yashaydi. Ular tashqi muhitdan qo`shimcha kislorod va suv ham oladi.
Avtortrof va geterotrof organizmlarning olgan ozuqasi tarkibidagi barcha moddalarning o`rni biogen modda aylanishi davomida tabiatda tiklanib turadi. Demak, barcha organizmlar modda aylanish jarayonida ham o`zaro va ham tashqi muhit bilan bog`langan yaxlit tizimni hosil qiladi.
Tirik organizmlarning har qanday uyushmasi bilan ular yashayotgan muhitning birgalikdagi majmuasi ekotizimlar deb ataladi. Bu terminni fanga 1935 y., ingliz olimi A. Tensli kiritgan. Ekotizimlar hajmi jihatidan turlicha kattalikda bo`ladilar. Masalan, daraxtning chiriyotgan poyasini kichik bir ekotizim, ya'ni mikroekotizim deyish mumkin. O`rmon, ko`l, o`tloq va hokazolarni o`rtacha kattalikdagi ekotizim, ya'ni mezotizim deyish mumkin. Okean, qit'a va shu kabilarni yirik ekotizim, ya'ni makrotizim deyish mumkin. Eng yirik ekotizim ya'ni megaekotizim – bu biosfera hisoblanadi
20-savol Energiya ekotizim orqali qanday harakat qiladi?
Agar ekosistemalar haqida faqat bitta ma'lumot mavjud bo'lsa, ekotizimning barcha yashovchilari hayotlari uchun bir-biriga bog'liq bo'lishi kerak. Ammo bu bog'liqlik nimaga o'xshaydi?
Ekotizimda yashovchi har bir organizm oziq-ovqat tarmoqlarida energiya oqimida muhim rol o'ynaydi. Bir qushning o'rni gullardan farq qiladi. Ammo ikkalasi ham ekotizimning umuman yashab qolishlari va boshqa jonzotlarning barchasi uchun zarurdir.
Ekologlar jonli mavjudotlar energiya ishlatish va bir-birlari bilan muloqot qilishning uchta yo'lini aniqladilar. Organizmlar ishlab chiqaruvchilar, iste'molchilar yoki parchalanuvchilar deb ta'riflanadi. Bu rollarning har biriga va ularning ekosistemadagi o'rniga qarang.

Ishlab chiqaruvchilar

Ishlab chiqaruvchilarning asosiy roli quyoshdan energiya olish va uni oziq-ovqatga aylantirishdir. O'simliklar, begona o'tlar va ba'zi bakteriyalar ishlab chiqaruvchilardir. Fotosintez deb ataladigan jarayondan foydalanib, ishlab chiqaruvchilar quyosh energiyasidan suv va karbon dioksidi oziq-ovqat energiyasiga aylantirish uchun foydalanadilar. Ular o'zlarining nomini olishadi, chunki ekotizimdagi boshqa organizmlardan farqli o'laroq, ular o'zlarining oziq-ovqatlarini ishlab chiqarishlari mumkin. Ishlab chiqaradigan mahsulotlar ekotizimdagi barcha oziq-ovqatlarning asl manbai hisoblanadi.
Ko'pgina ekotizimlarda quyosh energiyani ishlab chiqaruvchilar energiya ishlab chiqaradigan energiyaning manbai hisoblanadi. Ammo kamdan-kam holatlarda, masalan, er osti tubida joylashgan jinslardagi ekotizimlar - bakteriyalar ishlab chiqaruvchilari atrof muhitda mavjud bo'lgan, quyosh nurlari bo'lmasa ham, oziq-ovqat mahsulotlarini yaratish uchun ishlatiladigan vodorod sulfidida mavjud bo'lgan energiyadan foydalanishlari mumkin!

Iste'molchilar

Ekotizimdagi organizmlarning ko'pchiligi o'zlarini oziq-ovqat bilan ta'minlay olmaydi. Ular o'zlarining oziq-ovqat ehtiyojlarini qondirish uchun boshqa organizmlarga bog'liq. Ular iste'molchilar deb ataladi, chunki ular shuni qiladilar - iste'mol qiladilar. Iste'molchilarni uchta tasnifga ajratish mumkin: o'simliklar, yirtqich hayvonlar va omnivorlar.

• 
  Chorvadorlar . O'simliklarni faqat o'simliklar iste'mol qiluvchi iste'molchilar mavjud. Geyik va tırtıllar bir qancha muhitda ko'pincha topilgan o'tlardir.
  

• 
  Yirtqich hayvonlar. Yirtqich hayvonlar faqat boshqa hayvonlarni iste'mol qiladigan iste'molchilardir. Arslon va o'rgimchak - bu hayvonlardan namunalardir. Yong'oqchilar deb nomlangan yovvoyi hayvonlarning maxsus toifasi mavjud. Qo'rg'onlar - faqat o'lik hayvonlarni yeyayotgan hayvonlar. Yovvoyi hayvonlar va ovqatlar - axlatxonalarning misollari.
  
• 
  Omnivorlar. Omnivores - meva va oziq-ovqat mavjudligiga qarab o'simliklar va hayvonlarni iste'mol qiladigan iste'molchilar. Ayiqlar , ko'pchilik qushlar va odamlar omnivorlardir.
  
• 
  21savol