|
Darsning borishi:
O'tilgan mavzuni takrorlash "o'zaro so'rov" usulida o'tkazilishi mumkin. Chunki mavzuda o'quvchilar tushunishi qiyin bo'lgan murakkab tushunchalar yo'q.
Shundan so'ng yangi mavzu "faol ma'ruza" usulida o'tiladi. O'quvchilar bu yoshlariga kelib Quyosh va Oy tutilishlariga guvoh bo'lib ulgurganlar. Shunga asosan o'quvchilardan daftarlariga Quyosh va Oy tutilishlarida ko'rgan manzarani chizish taklif qilinadi. O’qituvchi aylanib chiqib rasmlarni tezda ko'zdan kechiradi va o'z ma'ruzasini boshlaydi. Ma'ruzaning birinchi qismi Quyosh tutilishiga bag'ishlanadi. Birinchi qism ohirida o'quvchilarga o'z savollarini tashlaydi yoki o'quvchilardan savol olinadi.
Ikkinchi qism Oy tutilishiga bag'ishlanadi. Oy tutilishining o'ziga xos tomonlari ko'rsatiladi. Ikkinchi qism ohirida ham o'qituvchi va o'quvchi savollari o'rganiladi.
Darsni mustahkamlash uchun Quyosh va Oy tutilishining haqiqiy sabablarini bilmagan odamlarning qo'rquvga tushgani, shu sababli afsonalar to'qilgani aytiladi.Lekin ularning tutilishini oldindan bilgan misrlik kohinlar yoki boshqalar undan ustalik bilan foydalanganliklari haqida misollar keltirish o'quvchilarni qiziqtiradi. Masalan: "O'zbekfilm" kinostudiyasida tasvirga olingan Ibn Sinoga bag'ishlangan film, Bolislav Plusning “Faraon” kitobi hamda kinosi va h.k.
Bir yilda Yerdagi kuzatuvchi Quyoshning ikki martadan besh martagacha tutilishini ko'rishi mumkin. O'rta hisobda Quyoshning bir joyda to'la tutilishi 200—300 yilda bir marta bo'ladi.
Darsni mustahkamlash uchun savollar:
Nima sababdan Oyda to'la tutilish bo'lsa ham, u ko'rinib turadi?
Agar Oy va Yer oralig'i hozirgiga qaraganda ikki marta yaqin bo'lib qolsa, Quyosh va Oy tutilishlarida qanday o'zgarishlar ro'y berishi mumkin?
Tabiatda soya va yarim soya hosil bo'lishini katta masshtabda Quyosh va Oy tutilishida kuzatish mumkin. Ma'lumki, Quyosh atrofida boshqa sayyoralar kabi Yer ham o'zining tabiiy yo'ldoshi Oy bilan birgalikda aylanib turadi. Yer Quyosh atrofida 365, 26 sutka mobaynida bir marta aylanib chiqadi. Oy esa Yer atrofida 27 sutka 7 soat 43 minutda bir marta aylanadi. Ularning harakati davomida qandaydir momentda Yer va Quyosh oralig'iga Oy tushib qolsa, Oy Quyoshdan keluvchi nurlarni to'sib qoladi. Shunda Quyosh tutilishi ro'y beradi (1-rasm).
Yerdagi A sohaga tushadigan Quyosh nurlari Oy tomonidan to'la to'silib qolganligidan, u yerda qorong'ilik bo'ladi. Bu joyda Quyoshning to'la tutilishi kuzatiladi. Yerning B sohasida esa yarim soya bo'ladi. Bu joydagi kuzatuvchi uchun Quyoshning qisman tutilishi ro'y beradi. Yerda Quyoshning to'la tutilishi kuzatilgan joylarida to'la qorong'ilik bo'lganligidan, osmonda yulduzlar chaqnab ko'rinadi. Yerning bu sohasi isitilishdan to'xtaganligidan shamollar paydo bo'ladi. Noxush vaziyat vujudga kelib, itlar hurgan, hayvonlar ovoz chiqarishgan. Bu esa odamlarga ta'sir etib vahimaga tushishgan.
Yer va Oy harakati davrida Oy va Quyosh oralig'iga Yer tushib qolsa, Oy tutilishi ro'y beradi (2-rasm).
Oy o'zidan yorug'lik chiqarmaydi. U faqat Quyoshdan tushgan yorug'likni qaytaradi. Oyga tushayotgan Quyosh nurini Yer to'sib qolganda, Yerning soyasi Oyga tushadi. Yerning atmosferasi bo'lmaganda edi, Oy tutilishi davrida u ko'rinmay qolar edi. Yer atmosferasi Quyosh nurlarini sochib yuborganligi tufayli Oyning tutilishi davrida qizg'ish disk shaklida ko'ramiz.
Oy tutilishi sababi ma'lum bo'lmagan davrda, odamlarda qo'rqinch paydo bo'lgan. Uni tushuntirish uchun turli rivoyat va afsonalar to'qishgan. Hozirgi kunda Quyosh va Oy tutilishini ancha oldin, qayerda, qachon va qanday ko’rinishda bo'lishini aytib beriladi. Shunga ko'ra, olimlar bu hodisani o'rganish uchun tayyorgarlik ko'rishadi. Quyosh to'la tutilganda, boshqa vaqtda ko'rinmaydigan «Quyosh toji» ni kuzatish mumkin.
Yer va Quyosh oralig'ida ikkita sayyora harakatlanadi. Ularni Merkuriy va Venera deb atashadi. Ular Yer bilan Quyosh oralig'ida turib qolganda Quyosh tutilishi ro'y beradimi? Yer bilan bu sayyoralar oralig'i juda katta bo'lganligidan ularning soyasi Yergacha yetib kelmaydi. Shunga ko'ra, maxsus asboblar bilan qaralsa, Quyosh ichida kichik qora dog' harakatlanib o'tishi kuzatiladi.
Qadimgi bobilliklar eramizdan oldingi 2000-yillarda Quyosh va Oy tutilishlarida takrorlanish borligini aniqlaganlar. Bu davr saros (arabcha – takrorlanish) deb atalib, 6585 butun 1/3 sutkaga, ya'ni 18 yil va 11,3 sutkaga teng. Shu davrda 43 marta Quyosh tutilishi va 28 marta Oy tutilishi ro'y beradi. Bir yil davomida Quyosh 5-6, Oy esa 2-4 marotabagacha tutilishi mumkin.
AMALIY TOPSHIRIQ
10 yoki 5 so'mlik tangani olib, u orqali Quyoshga qarang. Agar tangani ko'zingizga juda yaqin qo'ysangiz, Quyosh to'la yopiladi. Asta-sekin tangani ko'zingizdan uzoqlashtira boshlasangiz, Quyoshning o'rtasi berkilib, chetki qismi halqa shaklida ko'rinadi. Tajribani o'tkazishda tim qora ko'zoynak taqib oling!
Aristotel, yorug'lik nuri bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga bir zumda boradi, deb hisoblagan edi. Yorug'lik tezligini tajribada aniqlashga Galiley uringan. Bir-biridan bir necha kilometr uzoqlikda joylashtirilgan ikkita odamning biriga fonus berilgan. Fonusni bir daqiqaga berkitib ochgan odam vaqtni belgilagan. Ikkinchi kuzatuvchi ko'rgan vaqtini belgilagan. Lekin tajriba muvaffaqiyatsiz tugallangan. Yorug'lik tezligini birinchi bor 1676-yilda daniyalik astronom Olaf Ryomer o'lchashga muvaffaq bo'ldi. Shundan so'ng boshqa olimlar ham yorug'lik tezligini turlicha usulda o'lchadilar. Yorug'lik tezligi juda katta bo'lib, vakuumda v = 300 000 km/s ga teng. Yani 1sekundda yorug’lik nuri 300 000 000 m masofani bosib o’tadi.
Tabiatdagi boshqa hech qanday jism yoki zarracha bunday tezlikka erisha olmaydi. Yorug'lik bir muhitdan ikkinchisiga o'tganda tezligi o'zgaradi. Masalan, suvda uning tezligi 225 000 km/s bo'lsa, shishada 200 000 km/s ga teng. Shunday katta tezlik bilan harakatlangan Quyosh nuri Yerga taxminan 8,3 minutda yetib keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
