6ab-fizika

Darsni mustahkamlash uchun savollar:
1. Po'lat simni olovga tutib qizdirildi. Boshqa safar uni jundan to'qilgan matoga ishqalab qizdirildi. Har ikkala holda ham sim issiqlik oldi deyish to'g'rimi?
2. Nima uchun temir yo'l relslarida yoriqlar yozda emas, balki qishda paydo bo'ladi?
Qattiq jismlarda zarrachalar bir joydan ikkinchisiga ko'chmaydi. Ular faqat turgan joylarida tebranib turadi. Qattiq jismlarda atomlar bir-biriga yaqin joylashganligidan issiqlikni shu tebranishlar orqali bir-biriga uzatadi. Bunday usulda issiqlikni uzatishga issiqlik o'tkazuvchanlik deyiladi.
Suyuqliklarning issiqlikni qanday o'tkazishini o'rganish uchun quyidagicha tajriba o'tkazaylik. Uzun pro birka olib, uning tagiga muz bo'laklarini solaylik. Usti dan metall sharcha bilan bostirib qo'yaylik. Sharcha ustidan suv quyib, rasmda ko'rsa-tilgan holatda yuqori qismidan qizdiraylik. Suv isib bug'lanadi, so'ngra yuqori qismi qaynay boshlasa-da, probirka tagidagi muz erimasdan turadi (1-rasm). Sababi haqida o'ylab ko'ring.

1-rasm.

Havo ham suyuqlik kabi issiqlikni yomon o'tkazadi. Yonib turgan gugurt yoki qizigan pechka yaqiniga qo'limizni yaqin tutib, kuydirmasdan tura olamiz. Bolalar o'yinchoq tarelkasini olib past olovga qo'ying. Yetarli darajada qiziganda unga yarim choy qoshiq suv quying. Suv shu zahoti bug' lanib ketishi o'rniga, yumaloq shaklda dumalab ketadi va tarelka ning chuqurroq qismida turib qoladi. Sababi nimada? Sababi shundaki, tushgan suv va qizigan tarelka orasida bug' hosil bo'lib, shu bug'ning o'zi issiqlikni o'tkazmaydigan qatlamni hosil qiladi. Bu hodisani qizigan dazmolni to'nkarib, unga suv sachratib kuzatish ham mumkin. Qishda sovuq qotmaslik uchun palto va telpak kiyamiz. Ular odamni isitadimi? Ikki bo'lak muzni sellofan xaltachalarga solib, birini ochiq holda, ikkinchisini paltoga o'rab qo'yaylik. Ma'lum muddatdan so'ng qaralsa, ochiq holdagi muzning anchasi eribdi, paltoga o'ralgani erimabdi hisob. Demak, palto, telpak hech narsani isitmaydi.
Amaliy topshiriq.
Uyingizning isitilish chizmasini chizing. Uning qanchalik to'g'ri bajarilganligini o'rganib ko'ring.
Qattiq jismlarda zarrachalar bir joydan ikkinchisiga ko'chmaydi. Ular faqat turgan joylarida tebranib turadi. Qattiq jismlarda atomlar bir-biriga yaqin joylashganligidan issiqlikni shu tebranishlar orqali bir-biriga uzatadi. Bunday usulda issiqlikni uzatishga issiqlik o'tkazuvchanlik deyiladi.
Turli moddalarning issiqlik o'tkazuvchanligi turlicha. Buni quyidagi tajribada ko'rish mumkin (2-rasm). Sterjendan bir xil uzoqlikda mis, temir, alyuminiy, plastmassadan yasalgan bo'laklarni mahkamlaylik. Bo'laklar uchiga gugurt cho'plarini hamga o'xshab oson eriydigan modda bilan yopishtiraylik. Bo'laklar mahkamlangan o'rtadagi diskni sekin qizdiraylik.

2-rasm.

Issiqlik o'tkazuvchanligining katta-kichikligiga qarab gugurtlar birin-ketin tushib ketganligini ko'ramiz. Jadvalga qarab gugurtlar qaysi tartibda tushishini ayting.
Issiqlikning bir joydan ikkinchi joyga o'ta olishini hamma biladi. Pechka yoki isitish batareyalaridan chiqqan issiqlik butun uyga tarqaladi. Stakanga quyilgan choyga qoshiqcha solib qo'ysangiz, qoshiqcha isib qoladi. Quyoshdan chiqqan issiqlik ham Yerga etib keladi. Xo'sh issiqlik qanday uzatiladi? Modda tuzilishi haqidagi tasavvurlarimiz, issiqlik uzatilishi undagi molekulalar harakati bilan bog'liq degan xulosaga keltiradi. E'tibor bergan bo'lsangiz, tutun ba'zan yuqoriga ko'tariladi, ba'zan yoyilib tarqaydi. Havoda ba'zan bulutlar ancha muddat o'zgarishsiz tursa, ba'zan shiddat bilan harakatga tushib qoladi. Ularni qanday tushunish mumkin? Pechka yonidagi havo qiziganda u kengayadi va zichligi kamayadi. Arximed kuchi ta'sirida u yuqoriga ko'tariladi. Uning o'rniga zichligi katta, sovuq havo oqib keladi. Natijada isitilganligi turlicha bo'lgan havo qatlamlari orasida oqim vujudga keladi. Bu hodisaga konveksiya (lotincha – olib kelish) deyiladi. Konveksiyani quyidagi tajribada oson kuzatish mumkin (3-rasm). Konveksiya faqat gazlarda emas, balki suyuqliklarda ham bo'ladi. Idish tagidan berilgan issiqlik suyuqlikdagi konveksion oqim tufayli yuqoriga ko'tariladi. Suyuqliklarda konveksiyani namoyish qilib ko'rsatadigan tajribani o'ylab toping.

3-rasm.

Modda	Issiqlik o`tkazuvchanlik	Modda	Issiqlik o`tkazuvchanlik
Alyuminiy Mis Po'lat Temir Kumush G'isht	0,480 0,918 0,115 0,061 1,006 0,0015	Beton Qog`oz Suv Havo Shoyi	0,0022 0,0003 0,00131 0,0000568 0,000095