6-modul. Avtomobilning ekspluatatsion xususiyatlari 1-mavzu. Avtomobilning ekspluatatsion xususiyatlari. Reja

Tayanch iboralar: uzatmalar qutisi, pog’onali, pog’onasiz, kombinatsiyalashgan, shistenya, sinxranizator, mexanik, gidravlik, elektrik uzatmalar qutisi. (gidrodinamik, gidrostatik variator gidromotor gidrohajmli gidrotransformator
1.Talablar, tasnifi va qo`llanilishi. Pog`onali uzatmalar qutisi konstruktsiyasi va sxemalarining taxlili. Uzatmalar qutisining uzatish sonlari diapazoni va uzatish soni qatorining zichligi.
Uzatmalar qutisi uzatmalar sonini oshirish yoki kamaytirish hisobiga avtomobilning yetakchi g’ildiraklaridagi tortish kuchini va harakatlanish tezligini o’zgartirish uchun xizmat qiladi. Bundan tashqarii uzatmalar qutisi avtomobilning orqaga yurishini hamda u to’xtab turgan paytda dvigatel ishlab turgan holda yoki salt yurish paytida dvigatel tirsakli valini yetakchi g’ildiraklardan uzoq muddatga ajratib turishni ta’minlaydi.

1-rasm. Uzatmalar qutisi

Uzatmalar kutisining tasnifi:
1) Uzatishlar sonini o’zgartirish bo’yicha:
. pog’onali (eng keng tarqalgan)
. pog’onasiz
. kombinatsiyalashgan
2) Konstruktiv sxemasi bo’yicha:
. o’qlari qo’zg’aluvchi valli (planetar reduktorlar)
. o’qlari qo’zg’almas valli (ikki, uch va ko’p valli)
3) Pog’onalar soni bo’yicha:
. uch pog’onali
. to’rt pog’onali
. besh pog’onali
. ko’p pog’onali
4) Shesternyalarning turi bo’yicha:
. to’g’ri tishli
. qiya tishli
. shevron tishli
. aralash tishli
5) Pog’onalarni almashtirish usullari bo’yicha:
. karetkalar yordamida
. yengil qo’shiladigan mufta yordamida
. sinxronizator yordamida
6) Boshqarish ususli bo’yicha
. to’g’ridan – to’g’ri uzatmalar qutisini boshqarish
. masofadan turib boshqarish
. yarim avtomat
. avtomat
7) Etaklovchi va yetaklanuvchi qismlarning o’zaro bog’liqligi bo’yicha:
. mexanik
. gidravlik
. elektrik
. kombinatsiyalashgan.
Uzatmalar qutisiga qo’yiladigan talablar va ularning qondirilishi.
1. Avtomobilning optimal tortish va tejamkorlik xususiyatlarini dvigatelning
berilgan tashqi tezlik harakteristikasi uchun ta’minlash;
2. Ishlaganda va pog’onalarni almashtirayotganda shovqinsiz ishlash;
Engil boshqarish;
4. Yuqori FIK;
5. Umumiy talablar.
Avtomobilning optimal tortish va tejamkorlik xususiyatlarini dvigatelning berilgan tashqi tezlik xarakteristikasi uchun ta’minlash; Bu talabini bajarilishini baholash uchun bir nechta parametrlardan foydalaniladi:
Uzatishlar sonining diapazoni - quyi pog’ona uzatish sonining yuqori pog’ona uzatish soniga nisbati orqali aniqlanadi. Avtomobil qanchalik og’ir ekspluatatsiya sharoitiga mo’ljallangan bo’lsa, shunchalik diapazoni katta bo’ladi. Zamonaviy avtomobil uchun diapazon: yengil avtomobillar uchun 3-5, yuk avtomobillari va avtobuslar uchun 5-8, katta yuk ko’taruvchi va o’tag’on avtomobillar uchun 10-20 bo’ladi.
Pog’onalar soni. Bugungi kunda 4-5 pog’onali uzatmalar qutisi ko’proq ishlatiladi. Katta yuk ko’taruvchi va o’tag’on avtomobillarda 6-16 pog’onali uzatmalar qutisi o’rnatiladi. Pog’onalar sonini ko’paytirish dvigatel quvvatidan unumli foydalanish darajasini, yonilg’i tejamkorligini, o’rtacha harakat tezligini optimallashtiradi, natijada avtomobilning samaradorligini oshiradi, yuk tashish tannarxini pasaytiradi. Lekin pog’onalar sonini ko’paytirish konstruktsiyani murakkablashtiradi va og’irlashtiradi, o’lchamlarni, narxini oshiradi, boshqarishni qiyinlashtiradi. Qo’l bilan oddiy mexanik boshqarishda tez va hatosiz pog’onalarni o’zgartirish 5 pog’onadan oshganda qiyinlashadi, shuning uchun pog’onalar soni 6 va undan ko’proq bo’lganda murakkab maxsus boshqarish yuritmasi, yoki mustaqil yuritmaga ega bo’lgan va ma’lum sharoitlarda ishlatiladigan qo’shimcha uzatmalar qutisi o’rnatiladi.
Pog’onalar sonining zichligi - qo’shni pog’onalar uzatish sonlarining nisbati orqali aniqlanadi. Zamonaviy avtomobillar uzatmalar qutisining pog’onalari zichligi 1,1-1,5 atrofida bajariladi. Uzatmalar qutisi pog’onalarining zichligi yuqori bo’lishi sinxronizatorning ishlashini yengillashtirib, ishlash muddatini oshiradi.
Bir qator yengil va yuk avtomobillarida uzatish soni 0,7-0,8 bo’lgan tezlatkich pog’onalar mavjud. Bunday pog’onalar dvigatelning quvvatidan to’liqroq foydalanish va uning aylanishlar sonini kamaytirish imkonini beradi, bu sa dvigatelning eyilishini kamaytiradi va yonilg’i tejamkorligini oshiradi. Lekin tezlatkich pog’onalarda foydali ish koeffitsenti to’g’ri uzatmadagidan ko’ra pastroq.
Avtomobilning tortish-tezlik va yonilg’i tejamkorlik xususiyatlari uzatmalar kutisining uzatishlar soni bilan kanday bog’likligini aniklaymiz. Agar dvigatelni quvvatini va aylanish chastotasini o’zgarmas deb qabul qilsak:

Demak, Unda

2- rasm. Uzatmalar qutisi uzatish sonining tezlikka bog’liqligi

Etakchi g’ildiraklarga etib kelgan quvvat:

Demak uzatmalar kutisining uzatishlar soni quyidagicha aniqlanadi:

Agar o’zgarmas parametrlar nisbatini deb belgilasak formula quyidagi ko’rinishga keladi.

Demak, avtomobilning tezligi oshishi bilan uzatmalar qutisining uzatishlar soni kamayib borishi kerak. Ushbu talabni amalga oshirish uchun:
-pog’onalar sonini ko’paytirib, qo’shni pog’onalar uzatish sonlarini nisbatini iloji boricha kichiklashtirish, tezlatrich pog’onalar ishlatish kerak;
-pog’onalardagi uzatishlar soni to’g’ri tanlanishi kerak. Birinchi pog’onaning uzatish soni avtomobil ekspluatatsiya sharoitida eng katta qarshiliklarni enga oladigan etib tanlanadi;
Ishlaganda va pog’onalarni almashtirayotganda shovqinsiz ishlash;
Har-xil shovqinlar insonni jismoniy mehnat kabi charchatadi, bundan tashqari, mexanizmlardagi shovqin ulardagi urilishlar, tebranishlar, yuqori ishqalanishlardan hosil bo’ladi. Oxirgilar esa uzel va detallarni tez ishdan chiqishini sababchisi bo’ladi.
Ushbu talab, avvalo, yengil avtomobillarga tegishli. Shavqinning asosiy sababchilari urilishlar va tebranishlar bo’ladi. Shovqin sabablarini bartaraf etish maqsadida quyidagi konstruktiv echimlar amalga oshiriladi:
-vallar va shesternyalar keraklicha yuqori qattiqlikka ega bo’lishi, uzatmalar qutisi dvigatelni maksimal momentini uzatayotganda uning vallarining umumiy egilishi 0,2 mm oshmasligi kerak;
-qiya yoki shevron tishli shesternyalar ishlatilishi kerak;
-karter yon tomonlari bilan shesternyalar orasida masofa 3 mm, shesternyalar va karter tubi orasida masofa 15 mm dan kam bo’lmasligi kerak;
-karter tomonlarida nisbatan katta tekis yuzalar bo’lmasligi kerak;
-karterda o’rnatiladigan podshipniklar tayanchlarida qattiqlik qovurg’alari bo’lishi kerak.
-pog’onalar almashtirishni urilishlarsiz, shovqinsiz bajaradigan qurilmalarni ishlatish (tishli karetkalar, sinxranizator) kerak.
Engil boshqarish:
Uzatmalar qutisini yengil boshqarilishiga katta e’tibor beriladi, chunki haydovchi tez-tez shu ishni bajaradi. Boshqarishni osonlashtirish maqsadida:
-mexanik uzatmada pog’onalar soni 6 tadan oshmasligi kerak yoki qo’shimcha uzatmalar qutisi o’rnatilishi kerak. Uzatmalar qutisini boshqarish richaglari haydovchi uchun komfort zonada joylashtirilishi lozim;
-pog’onalarni almashtirishni osonlashtiradigan tishli karetkalar va shesternyalar, sinxronizatorlar ishlatilishi kerak. Sinxronizatorlar zarba va shovqinni bartarof etishdan tashqari sarflanadigan kuchni ham kamaytiradi;
-boshqarishni yengillashtirish masalasini uzil-kesil hal etish uchun boshqarishni avtomatlashtirilishi kerak.
Mexanik uzatmalar qutisini avtomatlashtirish uch darajada bo’lishi mumkin:
1. Optimal pog’onani ko’rsatuvchi belgilar;
2. Pog’onalarni yarim avtomatik ravishda o’zgartirish;
Pog’onalarni almashtirishni to’la avtomatlashtirish.
Yuqori FIK. Mexanik uzatmalar qutisida FIKni yuqori bo’lishi momentni uzatishda qatnashayotgan ilashmalar soni minimal bo’lishi, tishlarni va vallarni ishlovi sifatli bo’lishi, mustaxkam va sifatli podshipniklar ko’llanilishi va asosiy detallarini yuqori bikrligi bilan ta’minlanadi. Gidromexanik uzatmalarda kompleksli va bloklanuvchi gidrotransformator, planetar mexanizm, kam quvvat oladigan boshqaruv tizimi qo’llanilishi bilan erishiladi.
FIKga ta’sir etuvchi muhim omillar bu: uzatmalar qutisining kinematic sxemasini to’g’ri tanlanishi, aylanish chastotasi, uzatilayotgan quvvat, moylash tizimining samaradorligi, karter, shesternya va vallarning aniq tayyorlanishi va o’rnatilishi xisoblanadi.