6-mazzu: Mashg'ulotdan tashqari vaqtlarda tasviriy faoliyat

---

6-mazzu: Mashg'ulotdan tashqari vaqtlarda tasviriy faoliyat
Bolalarning badiiy jihatdan tarbiya olishi faqatgina mashg'ulot jarayonida 
emas, balki kundalik hayotda yuzaga keladi. Bu o'rinda bolaning o'z faolligi 
jarayonida yuzaga keluvchi mustaqil tasviriy faoliyat muhim rol o'ynaydi. U bu 
jarayonda mashg'ulotlarda olgan badiiy tajribasidan foydalanadi. Mashg'ulotdan 
tashqari vaqtlarda bolada o'zi sevgan mavzularga tasviriy faoliyatning biror bir 
turlariga nisbatan layoqat yoki xohish seziladi. Bunga bolalarning o'z ixtiyorlari, 
xohishlari bo'yicha ishlagan loy, applikatsiya, rasm va qurish yasash ishlari misol 
bo'ladi. Shuningdek, tasviriy san'at va uning turlari, musiqa, adabiyot, bolalar 
mustaqil tasviriy faoliyatining asosiy sababchisi hisoblanib, bolalarning 
kechinmalariniboyitadi. Teatr, kino, sirk yoki televizion eshittirishlami ko'rish 
bolalarda obrazlarni ifodali, mazmundor bo'lishini yanada oshiradi. Bolalarda 
tasviriy faoliyat bilan o'zlari shug'ullanishlari jarayonida ularda chizish, yopishtirish, 
loydan yoki qurilish materiallaridan o'yinchoqlar yasashga nisbatan xohish 
uyg'onadi. Ular o'z o'yinchoqlarini o'rtoqlariga, tarbiyachisiga 8-martga o'z buvilari, 
onalari uchun sovg'alar tayyorlab, ularga hadya qiladilar. Ba'zida bolalar zalni, 
guruh xonasini bezatish uchun o'yinchoqlar yasaydilar yoki mashg'ulotlar uchun 
ko'rgazma materiallari tayyorlaydilar. Masalan, sanash uchun shablonlar, solib 
qo'yish uchun qutilar va hokazo. Bolalar guruhda yoki o'rtoqlarida paydo bo'lgan 
yangi narsalar bilan qiziqib, uni chizishga yoki applikatsiya qilishlari mumkin. 
Masalan, birorta bola bog'chaga yangi qo'lqopda keladi, bolalarga u yoqib qoldi va 
bolalar uni tasvirlashga o'tishlari mumkin. Bolalar albatta, o'zlariga yaqin bo'lgan 
narsalarni chizadilar. Masalan, shimolda yashovchibug'uni, O'rta Osiyoda esa 
tog'lar, qumliklar va tuyalarni tasvirlaydi. Bolalar, ayniqsa, ko'proq dekorativ va 
ertak hikoya asosida rasm chizadilar. Qizil gilam va naqshlarni chizadilar, 
qo'g'irchoqni bezaydilar. Tayyorlov guruhida esa ko'proq bolalarning naturaga 
qarab gullar, vazalar chizishlarini kuzatish mumkin. Shuningdek, guruh xonasini, 
zalni bezatish uchun dekorativ bezaklar chizadilar. Bu jarayonda bolalar, asosan, 
akvarel, guash, rangli bo'rlar, ko'mirlitayoqchalardanfoydalanadilar. Bolalar bo'sh 

---

vaqtlarida loydan, plastilindan narsalar yasashni yaxshi ko'radilar. Ular odarnlar, 
hayvonlar, ertak qahramonlarini loydan yasaydilar. Ayniqsa, jamoa bo'lib narsalar 
yasash katta o'rin tutadi. Bolalar guruhlarga birlashib, mavzular asosida o'yinchoqlar 
yasaydilar. Masalan, «Mazay bobo va quyonlar», turli idish-tovoqlar. Bolalar 
geometrik shakllarni qirqib yopishtixadilar, qor parchalari, qog'ozdan qirqilgan 
qo'g'irchoqlar uchun ko'ylaklar va hokazo. Bolalar jamoa bo'lib applikatsiya 
ishlarini bajaradilar. Masalan, qo'g'irchoq uchun gilamcha, bolalar ishlarining 
mazmuni, maktabgacha ta'lim muassasasi hayotidan yoki yaqin ularni o'rab turgan 
hayotdan, atrofdan olishi mumkin. Qurish yasashda esa bolalar katta va mayda 
qurilish detallaridan foydalanadilar, garaj, uylar, paroxodlar quradilar. Qog'ozdan 
archa uchun, guruh xonasi uchun o'yinchoqlar yasaladi. Tabiat materiallaridan, 
gugurt cho'pi, plastilin yordamida, qayiqchalar yasaydilar. Kuzda turli-tuman 
barglardan piramida yoki shapkachalar yasaydilar. Mashg'ulotdan tashqari, bolalar 
kitoblardagi rangli rasmlarni rasmli albomchalarni tomosha qiladilar. Bu esa 
bolalarning badiiy didlarini, idrok qilishlarini o'stiradi. Rangli shaklni sezishni 
o'stirish maqsadida didaqtik o'yinlar uyushtiriladi. Shuningdek, bolalar mustaqil 
tasviriy faoliyat bilan bino ichida ochiq havoda ham shug'ullanishlari mumkin. 
Buning uchun bolalarga, masalan, asfaltda chizish uchun rangli bo'rlar, loydan yoki 
qumdan turli xil figuralar yasash, toshlarni terib, turli ko'rinishlarni hosil qilish, 
somondan turli xil narsalar yasashlarini, qishda esa qordan turli narsalar yasab, 
ularni rangli muzchalar biln bezatishni taklif etish mumkin. Shuningdek, bolalarning 
mustaqil tasviriy faoliyatlari o'zaro, ya'ni rasm, loy, applikatsiya, qurish yasash bilan 
chambarchas bog'liqdir. 
Bolalarning bu faoliyatlari ularni tashkil etadigan roli o'yinlar bilan 
ham bog'liqdir. Yirik qurilish detallaridan jamoa fermasi, kino, do'kon quradilar, bu 
o'yin uchun loydan sabzavot va mevalar yasaydilar. Har bir bola mustaqil tasviriy 
faoliyat jarayonida tarbiyachi oldiga kelib, o'ziga kerakli zarur narsani so'rab olishi, 
tushuntixib berishi va u bilan 
nima ish qilmoqchi ekanligi haqida so'zlab berishi 
mumkin. Bu jarayonda bolalar 
o'z 
oldiga aniq maqsad qo'yib, uni bajarish usullarini, 
yo'llarini o'zlari mustaqil 
axtarib 
topishga harakat qiladilar.

---

Bolalarning faolligi jarayonida vujudga keluvchi mustaqil tasviriy 
faoliyati tarbiyachining shu 
ishga 
rahbarlik qilishida biroz qiyinchilik tug'diradi. 
Chunki tarbiyachi to'g'ridan 
to'g'ri 
rahbarlik qilmay, balki ikkinchi darajali holatni 
egallaydi. Bola tevarak-atrof haqidagi taassurotlarini mustaqil ravishda tasvirlash 
uchun ular tasvirning vositalaridan keng va erkin foydalanishni bilishlari lozim. Bu 
esa 
mashg'ulotlar jarayonida tarbiyachi tomondan berilib, bolalar tomondan 
egallangan bilim 
va 
malakalar hamda 
taassurotlarning 
ko'payib, boyib borishi bilan 
belgilanadi. 
Masalan, naturaga qarab gul 
rasmini chizgach, bolalar bilan gulzordagi 
gullarni yoki 
uchastkadagi 
gullarni, rasmlardagi turli gullarni ko'rib chiqish lozim. 
Shundagina bolalar o'z mustaqil faoliyatlarini gullardan chiroyli guldastalar 
va 
dekorativ kompozitsiyalar 
tuza 
oladilar.
Tarbiyachi bolalarga ular nimalarning tasvirini xohlashsa, o'sha 
predmetlarni ko'rib, kuzatib chiqishni taklif etadi. Agarda bola samolyot, mashina 
chizmoqchi bo'lsa, tarbiyachi undan chizishni bilasanmi, deb so'rashi 
va 
yordam 
sifatida bolalarga transport turlarining rangli rasmini ko'rib chiqishini va bunda 
ularning har bir o'ziga xos xususiyatlariga bola diqqatini tortishi lozim. Bolalar 
diqqatini ko'proq uncha murakkab bo'lmagan dekorativ kompozitsiyalar tortadi. 
Masalan, gilamcha, salfetka va hokazo. Shuning uchun tarbiyachi bolalar ishini 
boyitish maqsadida, mashg'ulotlardan tashqari tasviriy faoliyat jarayonida bolalarga 
dekorativ naqshlarni ko'rib chiqish uchun tavsiya etishi mumkin. Masalan, Dimkov 
naqshlari. Agarda bolalar mashg'ulotdan tashqari mazmunli kompozitsiya 
tasvirlamoqchi bo'lsalar, tarbiyachi qog'oz varag'idan predmetlar qanday yasalishi, 
ish tartibini eslatib o'tishi zarur. Bolalar bo'sh vaqtlarida o'zlari sevgan ranglar bilan 
bo'yoqda, qalamda shug'ullanishni sevadilar, tarbiyachi materialning xillarini rango-
rang qilib, bolalarning bu qiziqishlarini, xohishlarini o'stirishi lozim. Bolalarga 
chizayotgan ishlarni toza, chiroyli qilib bajarishlarini eslatib borishi lozim. 
Tarbiyachi bolalarning bu ishlarida ularga maslahatgo'y bo'lishi kerak. U bola 
qanday qilish lozimligini aytmaydi, balki bola bilan ishning borishini tahlil qilib, 
bolaga ishning sifatli bo'lishi uchun yordam beradi. 

---

Mustaqil tasviriy faoliyat jarayonida faollik yoki xohish, bolalar 
tomondan kelib chiqishi kerak. Agarda tarbiyachi bu jarayon davomida kichik va 
o'rta guruh bolalariga ko'proq maslahat berib, faolligini oshirsa, katta tayyorlov 
guruhlarida bolalarga ko'proq mustaqillik berishlari lozim. Tasviriy faoliyatida 
bolalar faolligi asosida do'stona munosabatlar tarkib topadi, bolalar bir-birlariga 
maslahatlar beradi, yordam beradi, ya'ni jamoa bo'lib ijod qilish o'sadi. Bolalarning 
mustaqil tasviriy faoliyati bilan shug'ullanishi uchun materiallar yetarli darajada 
bo'lishi, loy yetarli va qulay bo'lishi, materiallarni saqlash uchun joylashgan 
jovonlar bolalar olishi uchun qulay bo'lishi, tasviriy san'at asarlari, shuningdek, 
dekorativ san'at namunalari, naqshlar, xoxloma va Dimkov o'yinchoqlari bo'lishi 
zarur. Bular tasviriy faoliyat burchagini bezashi mumkin. Shuningdek, tasviriy 
faoliyat zonasida doska bo'lishi lozim, chunki bolalar unga rangli bo'rlar bilan 
rasmlar chizadilar. Turli-tuman materiallarning bo'lishi, bolalar mustaqil tasviriy 
faoliyatlarini yana ham boyitadi. Tasviriy faoliyat burchagidagi materiallarni 
tarbiyachi vaqti-vaqti bilan almashtirib, to'ldirib boradi. Illustrativ rasmlar to'plami 
bo'yicha xoxloma, dimkovo o'yinchoqlari stol ustiga terib joylashtiriladi. Bolalar 
ularni ko'rib chiqadilar. Bolalar o'yin jarayonida rasm chizishdan tashqari, loydan 
o'yinchoqlar yasashni yaxshi ko'radilar. Qurilish materialardan bolalar keng 
foydalanib, o'yinlar tashkil qiladilar. Ammo tarbiyachi oldindan qurilish burchagini 
tashkil etish to'g'risida o'ylab ko'rishi kerak. Bu burchakda tarbiyachi yirik va mayda 
qurilish detallarini plastmassa, rezinadan qilingan o'yinchoqlarni, odam va hayvon 
obrazlarini, transport, o'simliklarni tasvirlovchi mayda o'yinchoqlarni ham 
joylashtiradi. Katta va tayyorlov guruh qurilish burchagiga qurilmalar tasviri aks 
ettirilgan albomlar, fotosuratlarni ham joylashtirish lozim. Albomda yig'ilgan 
fotosuratlar turli-tuman binolarning ko'rinishini tasvirlash mumkin. Masalan, 
ko'prik, transport, binolar kabi. 
Bolalar qurilmalar qurish jarayonida o'z qurilmalarini boshqatdan 
ko'rib, o'zgartirib, turli xil detallar bilan boradilar, shuning uchun bolalarning juda 
qiziqib qurayotgan ishlari bir necha kun mobaynida saqlanishi zarur. Kichik 
guruhlarda esa tarbiyachi bolalarga nimalar qurishga o'rganganligini o'zi eslatadi, 

---

o'zi bolalar o'rnida ishtirok etadi va qurilmalarni qurish jarayonida birgalikda 
yordamlashadi va o'z vaqtida maydonchaga qurilish materiallarining to'plamini olib 
chiqadi, bolalar stol ustida turli xil qurilmalar quradilar, ular bilan o'yin o'ynaydilar. 
Qo'l mehnati burchagida xilma-xil materiallardan karton, yelim, qog'oz, qutichalar 
va tabiat materialla-ridan saqlanadi. Katta yoshdagi bolalar tarbiyachining 
rahbarligida mashg'ulotda olgan bilim va malakalari asosida, o'yin uchun kerakli 
o'yinchoqlar yasaydilar. Tarbiyachi bolalarga maslahatlar beradi, qiynalishsa, 
ko'rsatib beradi. Ba'zida tarbiyachining o'zi o'yinchoq yasaydi, ammo albatta bularni 
bu ishga jalb etadi. Masalan, qaysidir qismini yopishtirishni yoki kerakli qismlarni 
tanlab olishni taklif etishi mumkin. Ba'zida tarbiyachi mashg'ulotdan ikki-uch kun 
oldin, bolalar yasashi lozim bo'lgan buyumni bolalar ishtirokida yasab, ikki-uch kun 
burchakda saqlashi mumkin. Tabiat materiallari bilan ham barglar, shoxlar, o'simlik 
urug'lari, joludlar ishlashadi. So'ng ularni sayr yoki ekskursiyada kuzatadi, bolalar 
ularni yig'adilar va tarbiyachi ulardan qanday qilib o'yinchoq yasash kerakligini 
ko'rsatib beradi. Masalan, shishkalardan tipratikan, baliq va boshqalar yasaydilar. 
Tarbiyachi bolalardan bu materiallardan nimalar qilish mumkinligini so'rab, ularda 
fantaziyaning faolligini o'stirib boradi. 
Kichik va o'rta guruh bolalari ham mashg'ulotlardan tashqari vaqtlarda 
rasm chizish, loydan buyumlar yasashga qiziqishi uyg'onib boradi. Ular turli xil 
sodda ko'rinishdagi rasmlar chizishga va o'rta guruh turli xil figuralarni rangli 
qog'ozdan qirqadilar. Tarbiyachi ularning qiziqishlarini o'stirib, rangli qog'ozdan 
chiptalar, cheklar qirqishni tavsiya etishi mumkin. Tasviriy faoliyatga pedagogik 
rahbarlik qilish mashg'ulotdan tashqari vaqtda asta-sekin o'zgarib boradi. Ya'ni 
harakatlarni ko'rsatib berishdan mustaqillikka o'tish, material tanlashda yoki o'z 
rejasini o'ylagan maqsadini tasvirlashda ham. Mashg'ulotdan tashqari vaqtda tasviriy 
faoliyatni ishning yordamchi shaklsiga aylantirib yuborish kerak emas. Shuningdek, 
tarbiyachi shuni esda tutmog'i lozimki, mashg'ulotdan tashqari tasviriy faoliyat bilan 
shug'ullanish hamma uchun majburiy emas, u bilan kim chizishini, loydan narsa 
yasashni, qirqishni yaxshi ko'rgan bolalar shug'ullanishi mumkin. Bolalar tasviriy 
faoliyat bilan mashg'ulotdan tashqari vaqtda 10-15 daqiqa davomida shug'ullanib, 

---

o'z rasmlarini, loy va applikatsiyani tugatishlarini yoki uni keyingi kunda ham 
davom ettirib, tugatishlari mumkin. Bu faoliyatga rahbarlik qilish tarbiyachidan juda 
katta sezgirlikni, diqqatni va bolalaming ijodiy qobiliyatlarining o'sishi uchun 
sharoit yaratib berishni talab etadi. 
Bolalaming mustaqil tasviriy faoliyatlari burchagining jihozlari va 
materiallari. Bolalaming mashg'ulotlardan tashqari vaqtlarda tasviriy faoliyat bilan 
mustaqil shug'ullanishlari uchun sharoit yaratilgan bo'lishi kerak. Bu maqsadda 
guruh xonasining yaxshi yoritilgan va o'yin burchagidan mumkin qadar uzoqroq 
biron bir joyi ajratilishi kerak. Xonaning deraza oldi ajratilishi maqsadga muvofiq, u 
yerda ikki-uch stol qo'yiladi. Agar deraza tokchalari past bo'lsa, ularga taxtalar 
mustahkamlanadi, bolalar shug'ullanma-yotgan paytda ularni tushirib qo'yish 
mumkin. Rasm solish, narsalar yasash, applikatsiyalar uchun mo'ljallangan 
buyumlar yaqin turgan javonning ochiq tokchalarida, stollarda turishi kerak. Kichik 
guruhda bolalarga erkin foydalanishlari uchun faqat rangli qalamlar beriladi. Katta 
guruh bolalariga (ayrim cheklanishlar bilan) barcha materiallar berilishi mumkin: 
Loy o'miga plastilin tavsiya qilinadi. Bolalar o'z rasmlarini «Xalq ertaklari», 
«Odamlar mehnati», «Manzarali naqshlar», «Tabiat haqida» va shu kabi mavzutik 
papkalarga joylashtiradilar. Tasviriy faoliyat «zonasida» bolalar o'z ishlarida ijodiy 
foydalanadigan tabiiiy materiallar solingan quti va ko'rgazmali qurollar bo'lishi 
kerak.

---