Bog'liq 6-mavzu. Xo jalik yurituvchi subyektlarning baho siyosati va bah
6.2. Baho turiari, uning tarkibiy tuzilmasi va baholarni shakllantirish metodlari Bozor iqtisodiyotida tovarlaming turli guruhlariga mos ravishda baholaming harakatchan tizimi amal qiladi. Baho turlarini tizimlashtirish uchun turli belgilar bo'yicha ularni klassifikatsiyalashtirishdan foydalaniladi.
Baholami quyidagi belgilarga ko‘ra klassifikatsiya qilish mumkin:
aylanmaga xizmat qilish xarakteri bo'yicha;
o'matilishi (belgilanishi)ga qarab;
vaqt omiliga ko‘ra;
baholar xususida ma’lumotlarni olish usuliga muvofiq;
bozor turi (ko‘rinishi)ga bogMiq ravishda;
hududiy bozorlarga bogMiqligini nazarda tutib;
bozorda davlatning ta’sirchanligi, tartibga solish va raqobat darajasining xarakteri bo'yicha;
yetkazib berish va sotish shartlariga ko‘ra;
qollanilish tartibiga muvofiq.
Aylanmaga xizmat qilish xarakteri bo'yicha baholar quyidagicha farqlanadi:
ulgurji baholar;
chakana baholar;
sotib olish baholari;
smeta qiymati;
tariflar.
XYuSlar tovarlaming yirik partiyasini sanoat, qishloq xo'jaligi yoki boshqa
XYuSlarga yoki ta’m inot tashkilotlariga sotadigan bahosi ulgurji baho deyiladi.
Savdo tashkilotlari tomonidan aholining shaxsiy iste’moli uchun kichik miqdorlarda sotiladigan ne’matlarga o'matilgan baho chakana baho deb atadi.
Qishloq xo'jaligi ishlab chiqaruvchilari tom onidan o'z mahsulotlarini davlatga sotish sotib olish baholarida amalga oshiriladi.
Smeta qiymatida qurilish mahsulotlari (binolar, inshootlar va b.)ning bahosi to’lanadi.
Yuklarni tashish, elektroenergiya, issiqlik, suv, sog'liqni saqlash xizmatlari, mehmonxona, sayyohlik va boshqa xizmatlaming bahosi tariflar orqali ifodalanadi.
O'matilishi (belgilanishi)ga qarab baholaming quyidagi turiari mavjud:
qat’iy baholar;
joriy baholar;
o'zgaruvchan (harakatlanuvchan) baholar;
almashtiriluvchi («sakrovchi») baholar.
Shartnomada qayd etiladigan va shu shartnomaga muvofiq ravishda m ahsulotni yetkazib berishning barcha muddatlari davomida o'zgarmaydigan baholar qat’iy baholar deyiladi.
Joriy baho deyilganda shu davrda mahsulotni yetkazib berish amalga oshirilgan baho tushuniladi. Bunday baholar bir shartnoma doirasida o'zgarishi mumkin va ular bozoming holatini o'zida aks ettiradi.
O'zgaruvchan («harakatchan») baholar shartnomada ma’lum bir shart asosida, masalan, shartnomani ijro etish payti (vaqti)da bozor bahosi o'zgaradigan bo'lsa (ko'tarilsa yoki pasaysa), o'zgartirilishi (qayta ko'rib chiqilishi) mumkin deb qayd etilgan baholardan iborat.
Almashtiriluvchi («sakrovchi») baholar tayyorlanish muddati uzoq vaqtni talab etuvchi buyumlarga nisbatan o'matiladi. Bunday baholar shartnom a ijro etish muddatining tugashiga qarab hisoblanadi. Bunda birlam chi shartnoma bahosi m ahsulot tayyorlangan muddat davomida ishlab chiqarish xarajatlarining o'zgarishiga qarab o'zgartiriladi (korrektirovka qilinadi).
Vaqt omiliga ko'ra baholaming quyidagi turiari bo'lishi mumkin:
doimiy baholar;
mavsumiy baholar;
bosqichli baholar.
Harakat etish (amal qilish) muddatlari oldindan kelishilmagan baholarga doimiy baholar deyiladi.
Mavsumiy xarakterga ega bo'lgan tovarlarga nisbatan o'matilgan baholar mavsumiy baholar deb ataladi. Bunday baholar sotishning birlamchi bahosiga nisbatan ustama yoki chegirmani qo'llash yo'li bilan aniqlanadi va ma’lum davr mobaynida amal qiladi.
Dastlabki aniqlangan shkalaga muvofiq ravishda oldindan belgilangan holatlarda bosqichma-bosqich pasaytiriladigan tarzda aniqlanadigan mahsulotlam ing bahosi bosqichli baholarda belgilanadi.
Baholar xususida ma’lumotlarni olish usuliga muvofiq baholar quyidagicha farqlanadi:
ma’lumotnomaviy baholar;
preyskurant baholar;
hisob-kitobli baholar.
Kataloglar, preyskurantlar, iqtisodiy jurnallar, spravochniklar va boshqa maxsus adabiyotlarda e ’lon qilinadigan baholar ma’lumotnomaviy baholar deyiladi. Ular o'xshash mahsulotlarga baholami belgilashda yoki baholaming darajasi va nisbatini tahlil qilishda mo'ljal (mo'ljallanuvchi) informatsiya sifatida foydalaniladi.
Firmalarning preykurantlarida, spravochniklarda va boshqa adabiyotlarda e ’lon qilingan baholar preykurant baholar deb ataladi.
Hisob-kitobli baholar individual buyurtmalar bo'yicha noandazaviy asbob-uskunalarning shartnomalarida, bitimlarida qo'llaniladigan baholardir. Bunday baholar mol yetkazib beruvchi tomonidan har bir aniq buyurtma uchun uning texnikaviy va tijoriy shart-sharoitlarini hisobga olgan holda hisob-kitob qilinadi va asoslanadi.
Bozor turiga bog'liq ravishda baholaming quyidagi turiari mavjud:
auksion baholar;
birjaviy kotirovkalar;
savdolar baholari.
Sotib oluvchi tomonidan oldindan ko'rilgan (ko'rib chiqilgan) tovariar partiyasi (loti)ga maksimal taklif qilingan daraja bo'yicha ommaviy sotish bahosiga auksion baholar deyiladi. Bunday baholar talab va taklif o'rtasidagi nisbatning o'zgarishi natijasida o'matiladi.
Birja orqali realizatsiya qilinadigan standartlashtirilgan (andozalashtirilgan) bir toifadagi tovarlaming (shu jumladan, qimmatli qog'ozlaming ham) bahosi birjaviy kotirovkalar deb ataladi.
Savdolar baholari ixtisoslashtirilgan savdo alohida shakllarining bahosidan iborat. Savdoning bu shakli maxsus hujjat (tender)da oldindan e’lon qilingan shartlarga ko‘ra tovarlarni yetkazishga buyurtmalar berish yoki ma’lum bir ishlarni amalga oshirish uchun pudratlarni olishga asoslangan bo'ladi.
Hududiy bozorlarga bog'liqligini nazarda tutib baholaming turiari quyidagicha farqlanadi:
