6-мавзу. Тўлов қобилиятсиз корхонанинг иқтисодий ҳолатини таҳлили Режа

6-мавзу. Тўлов қобилиятсиз корхонанинг иқтисодий ҳолатини таҳлили
Режа:

1. 
   Инқирознинг турли босқичларидаги корхоналар фаолиятининг жорий таҳлили.
   
2. 
   Тўлов қобилиятсиз корхонанинг молиявий таҳлили. Молиявий таҳлил мақсади ва вазифалари.
   
3. 
   Корхоналарни молиявий соғломлаштиришнинг моҳияти ва унинг корхоналар фаолиятини ривожлантиришдаги аҳамияти.
   

1-савол баёни. Маълумки, корхоналар фаолияти давомида турли хил молиявий муаммоларга дуч келишади. Корхоналарда ички таҳлилни олиб борувчи субъектлар ҳамда ташқи таҳлил қилувчи (аудитор)лар корхона ривожланиши ҳамда инқирознинг турли босқичларида юзага келиши мумкин бўлган молиявий қийинчиликларни, улардан чиқиш йўлларини, шунингдек, корхонада бошқарув қарорларидан самарасиз фойдаланиш натижасида ёки тасодифан юзага келадиган молиявий муаммоларни оқилона бартараф этиш чора-тадбирларини ишлаб чиқишлари лозим.
Нормал шароитларда фаолият олиб бораётган корхона ҳар доим зарарсизлик даражасидан юқори ҳолатда бўлади. Бунда корхона тушуми ҳамда фойдасининг тебраниш даражаси ўртасидаги фарқ жуда ҳам катта бўлмайди ва бу ҳолат корхонанинг ўз қарз мажбуриятларини бажаришига, хусусан, бу мажбуриятларни соф фойдадан амалга оширишга сезиларли таъсир қилмайди. Акс ҳолатда корхоналар ўзларининг юқори инвестицион фаолиятларини сақлаб қолган ҳолда, харажатларини қўшимча кредит ёки қарз маблағларидан фойдаланиб амалга оширишлари мумкин бўлади. Корхоналар фаолиятида учрайдиган хавф-хатар даражасини унинг резерв (заҳира)лари ва потенциал имкониятлари билан тенглаштириш мақсадида корхоналарда турли хил ривожлантириш дастурлари ишлаб чиқилади. Аммо бу дастурларни оқилона қўллай олмаслик корхона маҳсулотининг меъёридан кўп ишлаб чиқарилишига ёки кредит ҳажмининг ошиб кетишига ҳам сабаб бўлиши мумкин.
Ноқулай шароитларда фаолият олиб бораётган корхона охир-оқибатда ишлаб чиқариш ҳажмининг кескин камайиб кетишига ва натижада зарарсизлик нуқтасидан пастга тушиб кетиш ҳолатига етади. Бундай ҳолларда корхонанинг асосий маҳсулотини сотишдан тушадиган тушум ҳажми ҳамда таннархни ўзгартириш имкониятларидан фойдаланиш ҳам корхонани зарар билан ишлашини бартараф этишга, унинг инвестицион фаолиятини яхшилашга, шунингдек ривожланиши учун етарлича маблағга эга бўлиши ва харажатларини қоплашига сезиларли таъсир кўрсатмайди. Бунинг оқибатида корхонада келажакда унинг фаолиятига янада салбий таъсир кўрсатадиган жарима ва пеня йиғилиб боради. Корхона ҳаёт циклининг ана шундай мураккаб, яъни бошқарув қарорларини қабул қилиш ва улардан фойдаланиш муддатининг қисқариши даврида корхона фаолиятини таҳлил қилиш ўзига хос аҳамиятга эга. Одатда корхона бундай муаммоларга ҳаёт циклининг дастлабки биринчи-иккинчи йилларида, яъни корхонани ташкил этиш, унга маблағ киритиш, янги маҳсулот ишлаб чиқариш ва уни бозорга олиб кириш, рақобат муҳитининг пайдо бўлиши билан дуч келади. Таҳлилчилар, одатда ҳисобчилар, ҳар қандай ҳолатда ҳам корхонани ана шундай хавф-хатарлардан ҳимоя қилиш учун стратегик қарорлар ёки қисқа муддатли чора-тадбирларни ишлаб чиқишлари талаб этилади. Бундай қарорлар эса корхонада олиб бориладиган жорий таҳлил натижасида шакллантирилади. Инқироз ҳолатидаги корхонанинг инқироз даражасини ўрганиш, сабабларини аниқлаш ва унга қарши соғломлаштириш режаларини ишлаб чиқиш корхона мутахассисиларидан таҳлил қилишни талаб қилади. Инқироз ҳолати, уни корхона хўжалик фаолиятига таъсири даражаси ва инқирозни вужудга келтирган омилларнинг турлари инқирозли ҳолатни таҳлил қилишни ва шунга мувофиқ хулоса бериш билан аниқланади. Корхонадаги инқироз даражасини ўрганишда таҳлилнинг умумий хусусиятлари ва вазифалари билан танишиб, қайси кўрсаткичлар ёрдамида таҳлил қилишни амалга ошириш бўйича аниқлик киритиб олиш таҳлил жараёнидаги муаммоларни бартараф этади. Шунинг учун, инқирозга қарши бошқарувнинг ажралмас қисмларидан бири инқироз ҳолатини таҳлил қилиш жараёнидир.
Таҳлил хўжалик юритувчи субектлар фаолиятини ўрганишни ва шунга мувофиқ ташхислаш имкониятларини юзага келтиради. Таҳлил натижасида, корхонада мавжуд сақланиб турган муаммолар аниқланади ва бартараф этиш йўналишлари кўрсатилади.
Умуман олганда, корхонанинг инқироз даражасини баҳолаш ва таҳлил қилишнинг мақсади – корхонада вужудга келган инқирозли ҳолатни ўрганиш ва уни бартараф этиш заҳираларини излаб топишдан иборатдир. Мазкур мақсаддан келиб чиққан ҳолда, инқирозга қарши бошқарув шароитида таҳлил қуйидаги вазифаларни бажаради:

• 
  Ўрганилаётган корхонанинг инқирозли ҳолатига тўғри ва холисона баҳо бериш;
  
• 
  Инқирозга таъсир этувчи барча омилларни аниқлаш, уларнинг таъсирини ҳисоблаш;
  
• 
  Соғломлаштириш режасининг бажарилиши натижасида корхонанинг молиявий барқарорлигини таъминланиши, унинг иқтисодий қудратини яхшиланиши, ҳар бир хўжалик субектининг рақобатбардошлилигини оширилиши учун мавжуд ички ва ташқи имкониятларни ўрганиш;
  
• 
  Корхона ресурсларидан самарали ва оқилона фойдаланиш даражасига баҳо бериш;
  
• 
  Корхонанинг иқтисодий ва молиявий потенциалига, унинг тўловга қобилиятлигига баҳо бериш;
  
• 
  Инқирозга қарши бошқарув жараёнида корхонанинг иқтисодий ва молиявий ҳолатини мунтазам текшириб туриш;
  
• 
  Корхонада инқирозга қарши бошқарув жараёнида самарадорликни ошириш имкониятларини аниқлаш;
  
• 
  Корхонанинг тижорат сирини сақлаган ҳолда, унинг молиявий аҳволини тикланишини кенг жамоатчиликка кўрсата билиш ва ташқи инвесторларни корхона фаолиятини яхшилашга жалб қилиш;
  
• 
  Инқирозга қарши бошқарувнинг энг қулай ва нафли усулларини ишлаб чиқиш, илғор ғоя ва тажрибаларни ўрганилаётган ҳодисага қўллаш йўл-йўриқларини кўрсатиб бериш каби жараёнларга тегишли ахборотлар манбаини этказиб бериш;
  
• 
  Инқирозга қарши бошқарувнинг бориши бўйича хулосалар бериш;
  
• 
  Корхонани истиқболдаги стартегия ва тактикасини тузиш учун иқтисодий кўрсаткичлар асосини аниқлаш;
  
• 
  Соғломлаштириш режасининг бажарилишига обектив баҳо бериш ҳамда уни бажаришда корхоналарга боғлиқ бўлган ва боғлиқ бўлмаган омилларни бир-биридан ажратган ҳолда аниқлаш.
  
• 
  Корхонанинг соғломлаштириш режасини тузиш учун тегишли ахборотлар билан таъминлаш;
  
• 
  Тузилган соғломлаштириш режасини тўғри ва илмий асосланганлигига баҳо бериш;
  

Инқирозга қарши бошқарув жараёнида таҳлилнинг вазифалари ўша ҳолатдан келиб чиқиб, яна бир қанча даражада кўпайиши мумкин. Бу корхона инқирозини тенденциясига боғлиқ бўлади.
Кўриниб турибдики, бу вазиятда таҳлил ўтказиш ишлари жуда ҳам муҳим ҳисобланиб, бу таҳлилнинг олдига қўйилган вазифаларида яққол намоён бўлади. Мазкур вазифаларни тўғри ва объектив бажарилиши инқирозга қарши бошқарув жараёнида қабул қилинган қарорларнинг самарадорлигини янада оширади. Таҳлилнинг барча вазифаларини бажарилиши даражаси кўрсаткичлар тизимини тўғри танланишига боғлиқ.
Бугунги кунда, корхона инқирозини таҳлил қилувчи кўрсаткичлар тизимини таклиф этишда ранг-барангликни кузатиш мумкин.
Корхонада вужудга келган инқирозни таҳлил қилиш жараёни ва унинг йўналишлари хилма-хил бўлиб, буни учта катта гуруҳга бўлиб ўрганиш мумкин:

1. 
   Корхонанинг инқирозли ҳолатини турли гуруҳдаги кўрсаткичлар комплекси асосида таҳлил қилиш.
   
2. 
   Корхона иқтисодий аҳволини рейтинг асосида баҳолаш.
   
3. 
   Корхона молиявий ҳолатини омилли моделлари ёрдамида баҳолаш.
   

Мазкур кўрсаткичлар гуруҳи кўплаб таҳлилчилар томонидан деярли барча адабиётларда бир хил кўрсатилиб, уларни тўртта йирик гуруҳга бўлинади:

1. 
   Ликвидлик коэффициентлари;
   
2. 
   Молиявий мустаҳкамлик коэффициентлари;
   
3. 
   Ишчанлик фаоллиги коэффициентлари;
   
4. 
   Рентабеллик кўрсаткичлари.
   

Корхонадаги инқироз даражасини мана шу кўрсаткичлар тизими ёрдамида тўрт томондан баҳо берилади. Ликвидлик кўрсаткичлари мажбуриятларни қоплаш даражасини, молиявий мустаҳкамлик коэффициентлари корхонанинг молиявий ҳолатини, ишчанлик кўрсаткичлари корхона маблағларини айланувчанлигини ва рентабеллик фойдасининг нисбий ҳолатини кўрсатиб беради.
Инқироз ҳолатидаги корхонанинг инқироз даражасини ўрганиш, сабабларини анқлаш ва унга қарши соғломлаштириш режаларини ишлаб чиқиш корхона мутахассисиларидан таҳлил қилишни талаб қилади. Инқироз ҳолати, уни корхона хўжалик фаолиятига таъсири даражаси ва инқирозни вужудга келтирган омилларнинг турлари инқирозли ҳолатни таҳлил қилишни ва шунга мувофиқ хулоса бериш билан аниқланади. Корхонадаги инқироз даражасини ўрганишда таҳлилнинг умумий хусусиятлари ва вазифалари билан танишиб, қайси кўрсаткичлар ёрдамида таҳлил қилишни амалга ошириш бўйича аниқлик киритиб олиш таҳлил жараёнидаги муаммоларни бартараф этади. Шунинг учун, инқирозга қарши бошқарувнинг ажралмас қисмларидан бири инқироз ҳолатини таҳлил қилиш жараёнидир.
Таҳлил хўжалик юритувчи субектлар фаолиятини ўрганишни ва шунга мувофиқ ташхислаш имкониятларини юзага келтиради. Таҳлил натижасида, корхонада мавжуд сақланиб турган муаммолар аниқланади ва бартараф этиш йўналишлари кўрсатилади.

2-савол баёни. Умуман олганда, корхонанинг инқироз даражасини баҳолаш ва таҳлил қилишнинг мақсади – корхонада вужудга келган инқирозли ҳолатни ўрганиш ва уни бартараф этиш заҳираларини излаб топишдан иборатдир. Мазкур мақсаддан келиб чиққан ҳолда, инқирозга қарши бошқарув шароитида таҳлил қуйидаги вазифаларни бажаради:

• 
  Ўрганилаётган корхонанинг инқирозли ҳолатига тўғри ва холисона баҳо бериш;
  
• 
  Инқирозга таъсир этувчи барча омилларни аниқлаш, уларнинг таъсирини ҳисоблаш;
  
• 
  Соғломлаштириш режасининг бажарилиши натижасида корхонанинг молиявий барқарорлигини таъминланиши, унинг иқтисодий қудратини яхшиланиши, ҳар бир хўжалик субектининг рақобатбардошлилигини оширилиши учун мавжуд ички ва ташқи имкониятларни ўрганиш;
  
• 
  Корхона ресурсларидан самарали ва оқилона фойдаланиш даражасига баҳо бериш;
  
• 
  Корхонанинг иқтисодий ва молиявий потенсиалига, унинг тўловга қобилиятлигига баҳо бериш;
  
• 
  Инқирозга қарши бошқарув жараёнида корхонанинг иқтисодий ва молиявий ҳолатини мунтазам текшириб туриш;
  
• 
  Корхонада инқирозга қарши бошқарув жараёнида самарадорликни ошириш имкониятларини аниқлаш;
  
• 
  Корхонанинг тижорат сирини сақлаган ҳолда, унинг молиявий аҳволини тикланишини кенг жамоатчиликка кўрсата билиш ва ташқи инвесторларни корхона фаолиятини яхшилашга жалб қилиш;
  
• 
  Инқирозга қарши бошқарувнинг энг қулай ва нафли усулларини ишлаб чиқиш, илғор ғоя ва тажрибаларни ўрганилаётган ҳодисага қўллаш йўл-йўриқларини кўрсатиб бериш каби жараёнларга тегишли ахборотлар манбаини этказиб бериш;
  
• 
  Инқирозга қарши бошқарувнинг бориши бўйича хулосалар бериш;
  
• 
  Корхонани истиқболдаги стартегия ва тактикасини тузиш учун иқтисодий кўрсаткичлар асосини аниқлаш;
  
• 
  Соғломлаштириш режасининг бажарилишига обектив баҳо бериш ҳамда уни бажаришда корхоналарга боғлиқ бўлган ва боғлиқ бўлмаган омилларни бир-биридан ажратган ҳолда аниқлаш.
  
• 
  Корхонанинг соғломлаштириш режасини тузиш учун тегишли ахборотлар билан таъминлаш;
  
• 
  Тузилган соғломлаштириш режасини тўғри ва илмий асосланганлигига баҳо бериш;
  

Инқирозга қарши бошқарув жараёнида таҳлилнинг вазифалари ўша ҳолатдан келиб чиқиб, яна бир қанча даражада кўпайиши мумкин. Бу корхона инқирозини тенденсиясига боғлиқ бўлади.
Кўриниб турибдики, бу вазиятда таҳлил ўтказиш ишлари жуда ҳам муҳим ҳисобланиб, бу таҳлилнинг олдига қўйилган вазифаларида яққол намоён бўлади. Мазкур вазифаларни тўғри ва обектив бажарилиши инқирозга қарши бошқарув жараёнида қабул қилинган қарорларнинг самарадорлигини янада оширади. Таҳлилнинг барча вазифаларини бажарилиши даражаси кўрсаткичлар тизимини тўғри танланишига боғлиқ.
Бугунги кунда, корхона инқирозини таҳлил қилувчи кўрсаткичлар тизимини таклиф этишда ранг-барангликни кузатиш мумкин.
Корхонада вужудга келган инқирозни таҳлил қилиш жараёни ва унинг йўналишлари хилма-хил бўлиб, буни учта катта гуруҳга бўлиб ўрганиш мумкин:

4. 
   Корхонанинг инқирозли ҳолатини турли гуруҳдаги кўрсаткичлар комплекси асосида таҳлил қилиш.
   
5. 
   Корхона иқтисодий аҳволини рейтинг асосида баҳолаш.
   
6. 
   Корхона молиявий ҳолатини омилли моделлари ёрдамида баҳолаш.
   

Мазкур кўрсаткичлар гуруҳи кўплаб таҳлилчилар томонидан деярли барча адабиётларда бир хил кўрсатилиб, уларни тўртта йирик гуруҳга бўлинади:

5. 
   Ликвидлик коэффициентлари;
   
6. 
   Молиявий мустаҳкамлик коэффициентлари;
   
7. 
   Ишчанлик фаоллиги коэффициентлари;
   
8. 
   Рентабеллик кўрсаткичлари.
   

Корхонадаги инқироз даражасини мана шу кўрсаткичлар тизими ёрдамида тўрт томондан баҳо берилади. Ликвидлик кўрсаткичлари мажбуриятларни қоплаш даражасини, молиявий мустаҳкамлик коэффициентлари корхонанинг молиявий ҳолатини, мшчанлик кўрсаткичлари корхона маблағларини айланувчанлигини ва рентабеллик фойдасининг нисбий ҳолатини кўрсатиб беради.

3-савол баёни. Иқтисодиёт реал сектори корхоналарининг капиталлашув даражасини янада ошириш ва молиявий барқарорлигини мустаҳкамлаш, иқтисодий ночор корхоналарни молиявий соғломлаштириш ва уларни бошқариш механизмларини такомиллаштириш, иқтисодиётни таркибий ўзгартириш, ишлаб чиқаришни модернизациялаш, техник ва технологик қайта жиҳозлаш жараёнига инвестицияларни, шу жумладан, тижорат банкларининг маблағларини кенг жалб этиш иқтисодий соҳада амалга оширилаётган ўзгаришларнинг асосий йўналишларидан ҳисобланади. Бугунги кунда корхоналар фаолиятини молиявий соғломлаштириш, бу йўналишда давлатнинг иштирокини фаол таъминлаш, қонунчилик асосларни мустаҳкамлаш муҳим ҳисобланади.

Молиявий соғломлаштириш - корхонанинг банкротлигини бартараф этиш ёки рақобатбардошлигини ошириш мақсадида чора-тадбирлар тизимини қўллаш орқали унинг молиявий ҳолатини соғломлаштириш. Бошқача қилиб айтганда, корхоналар фаолиятини молиявий соғломлаштириш дейилганда, корхона фаолиятини ташқи манбалар ҳисобига молиялаштириш, уларда реструктуризациялаш жараёнларини жорий этиш, хўжалик - молиявий фаолиятини модернизациялаш ва диверсификация қилиш жараёнларининг мажмуи ҳисобланади. Корхоналар фаолияти молиявий соғломлаштиришнинг қуйидаги усуллари мавжуд:

• 
  хўжалик-молиявий фаолиятини ташқи манбалар ҳисобига молиялаштириш;
  
• 
  банкротлик таомилларини жорий этиш;
  
• 
  корхонани ташқи инвесторларга сотиш;
  
• 
  корхонани қайта таркиблаш;
  
• 
  ишлаб чиқариш ёки хизмат кўрсатиш жараёнини диверсификациялаш ва бошқалар.
  

Корхоналар фаолиятини молиявий соғломлаштиришнинг яна бир муҳим усулларидан бири бу банкротлик таомилларини қўллаш орқали амалга оширилади. Банкротлик таомиллари дейилганда "Банкротлик тўғрисида" ги Қоннунинг 28-моддасига мувофиқ қуиидагилар тушунилади .
Қарздор юридик шахснинг банкротлиги тўғрисидаги иш кўрилаётганда қуйидаги таомиллар қўлланилади:

• 
  кузатув;
  
• 
  суд санацияси;
  
• 
  келишув битими;
  
• 
  ташқи бошқарув;
  
• 
  тугатишга доир иш юритиш.
  

Қарздор якка тартибдаги тадбиркорнинг банкротлиги тўғрисидаги иш кўрилаётганда қуйидаги таомиллар қўлланилади:

• 
  келишув битими;
  
• 
  тугатишга доир иш юритиш.
  

Кузатув - хўжалик суди томонидан қарздор юридик шахсга нисбатан унинг мол-мулки бут сақланишини таъминлаш, қарздорнинг молиявий аҳволи таҳлилини ўтказиш мақсадида қарздорни банкрот деб топиш тўғрисидаги ариза қабул қилинган пайтдан эътиборан кейинги таомилга қадар қўлланиладиган банкротлик таомили. Кузатув банкротлик тўғрисида иш қўзғатилганда хўжалик суди қарздорни банкрот деб топиш тўғрисидаги аризани иш юритишига қабул қилган санадан эътиборан жорий этилади.
Бугунги кунда, Инқирозга учраётган корхоналарда молиявий соғломлаштириш дастурини ишлаб чиқиш жараёни бир мунча мураккаб бўлиб ҳисобланади. Хусусан, саноат корхоналарида инқирозга қарши ички дастурни тузиш ва амалга оширишда бир қанча муаммолар мавжуд бўлиб, у қуйидагилардан иборат:

• 
  Инқирозга қарши дастурни тузиш структурасини яхши тушунмаслик;
  
• 
  Уни бизнес-режа билан аралаштириб юбориш;
  
• 
  Иқтисодий ночор корхоналарда дастурни амалга ошириш учун молиявий таъминотдаги муаммолар;
  
• 
  Дастурни амалга оширишда малакали ҳодимларнинг етишмаслиги ва ш.к.
  

Инқирозга қарши бошқарувни битта андозаси бўлмагани каби дастур ҳам барча корхоналар учун битта тизимга солинмаган. Бу ҳолат, бир томондан инвесторларни қизиқтиришда муаммоларни туғдирса, иккинчи томондан дастурнинг мазмунини тушуниш ва амалиётга татбиқ этиш маълум муаммоларни вужудга келтиради. Шу сабабдан, амалиёт учун инқирозга қарши дастурни давлат миқёсида битта стандартини ишлаб чиқиш талаб қилинади. Мазкур дастур андозаси содда, тушунишга осон ва турли ортиқча маълумотлардан ҳоли бўлиши лозим. Иқтисодий ночор корхоналар учун инқирозга қарши дастур таркиби ўтказилган тадқиқот натижаларига кўра, тадқиқотчи томонидан тавсия этилган қуйидаги мезонлар асосида ишлаб чиқилса мақсадга мувофиқ бўлади: