6-mavzu. Sanoat korxonalarida ishlab chiqarish harajatlari, mahsulot tannarxi va narxi

6.5. MAHSULOT BAHOSI TO’G’RISIDA TUSHUNCHA. MAHSULOTGA NARX QO’YISH USULLARI. BAHO (NARX)LAR TURLARI.
Narxlar ishlab chiqarishning rivojlanishiga o‘z vazifalari orqali ta’sir etadi. Bozorda turli mehnat sarflari umumiy, ya’ni ijtimoiy zarur mehnat sarfiga keltiriladi va shu sarfning pulda ifodalanishi narxlni hosil qiladi. Bozorda sotuvchi bilan xaridor o‘rtasidagi iqtisodiy munosabat ta’sirida narxning shakllanishida har ikki tomon ishtirok etadi. Xaridor deganda, biz tovar va xizmatlarni iste’mol etuvchilar – fuqarolar, ishlab chiqarishni yurgizish uchun resurslarni sotib oluvchi firmalarni tushunamiz. Narxlarning shakllanishida tovarni ishlab chiqarishdan tortib, iste’molga yetgungacha bo‘lgan mehnat sarflari ishtirok etadi. Jamiki xarajatlar narxl tarkibiga kiradi.
Narxlarning asosiy turlariga quyidagilar kiradi:

1. 
   Ulgurji narxlar. Tovarlar ko‘tarasiga katta miqdorda sotilganda bu narxlardan foydalaniladi. Bunday narxni asosan ulgurji savdo–sotiq olib boriladigan savdo markazlarida uchratish mumkin.
   
2. 
   Chakana narxlar. Tovarlar bevosita iste’molchilarga sotilganda foydalaniladi. Bu narxl o‘z ichiga tovar ulgurji narxini, chakana savdo tashqilotchilarining xarajati va foydasini oladi.
   
3. 
   Nufuzli narxlar. Bu narxlardan obro‘talab iste’molchilarga tovarlar sotilganda va xizmatlar ko‘rsatilganda foydalaniladi.
   
4. 
   Dotatsiyali narxlar. Bunda tovarlar davlat byudjeti hisobidan arzonlashtirilgan narxlar orqali sotiladi.
   
5. 
   Davlat narxlari. Ishlab chiqaruvchilarga davlat tomonidan buyurtma berilganda qo‘llaniladigan narxlar.
   
6. 
   Mavsumiy narxlar. Mavsumiy ishlab chiqariladigan tovarlarga belgilanadi.
   
7. 
   Milliy va jahon narxlari – alohida tovarning baynalminal xarajatlari. Bunda jahon bozoridagi talab va taklif nisbati hisobga olinadi.
   
8. 
   Standart narxlar. Xaridor cho‘ntagidagi pulga qarab, ma’lum davrgacha o‘zgarmaydigan qat’iy standart narxlar qo‘llaniladi.
   
9. 
   Preysko‘rant narxlar. Bu narxlar sotuvchi uchun mo‘ljal narxl, xaridor uchun bildirishlik yoki ma’lumot narxl hisoblanadi.
   

10. Korxonaning ulgurji narxii - bunda korxonalar o‘z mahsulotlarini sotadigan narx tushunilib, uning tarkibiga tannarx va foyda kiradi. Bu narxl korxona ishlab chiqarish xarajatlarini ko‘plab, foyda olishni ta’minlaydi.