6-мавзу: Педагогларда креативлик сифатлари ва ижодий тафаккурни ривожлантирувчи метод, восита ва технологиялар. Режа

3. Талаба (ўқувчи )бола ларнинг креатив фикрлаш кўникмаларига эгаликларини баҳолаш.
Креативлик тарбиячининг ёндашуви болаларнинг қизиқишлари ва кўрсатган натижалари асосида баҳоланиши мумкин. Агар болаларга бирор бир адабий асар ёки ҳикоянинг охирини ўзгартириш вазифаси берилган бўлса, улар асар ёки ҳикоянинг мазмунини сақлаб қолган ҳолда, қанча ва қандай (оригинал) ғоя (вариант)лар ўйлаб топганига қараб баҳоланадилар.
2.3-жадвал креатив равонликни баҳолаш учун ишлаб чиқилган схемадир.
Болаларга берилган вазифа берилган, асосий мазмунини сақлаб қолган ҳолда, асар якунини ўзгартиришдан иборат эди. Вазифа ики қисмдан иборат бўлиб,биринчиси, “ақлий ҳужум” стратегияси ёрдамида асар якуни, яъни турли вариантларни ўйлаб топиш, иккинчиси эса, асарни кичик эссе шаклида ўқиб эшиттириш. Мазвур вазифада асосий урғу равонликка берилсада, мослашувчанлик кўникмаси элементлари (янги ғоялар ўйлаб топиш), ўзига хослик кўникмасининг (оригинал ғояларни бериш) элементлари ҳам мавжуд.
2.3-жадвал. Креатив ва эркин фикрлаш кўникмасига эгаликни баҳолаш варақаси

Креатив равонликни кўникмасини баҳолаш формаси
Асарнинг асосий мазмунини сақлаб қолган ҳолда, унинг якунини ўзгартириб, бир неча вариантлар келтиринг
Кўникма	1	2	3	4
Мазмун	Асар ёки матнни анргламаган	Асарнинг асосий қисмларини айтиб бера олади	Матн компонентларини англаган ва майда деталларгача айтиб бера олади	Матн тузилиши, мазмуни, интонация ва ундаги деталлар ни тўлиқ англаган
Равонлик	Фақатгина 1 ёки 2 ғоя билан чекланган	Фақатгина 3 ёки 4 ғоя билан чекланган	5 ёки 6 ғоя билан чекланган	6 ва ундар кўп ғоялар келтирган
Оригинал матн ва янги ғоялар ўртасида ги боғлиқ ликлар ни топинг	Ғояларнин кўпи мантиқдан ҳоли бўлиб, матн мазмунини чиқариб бермаган	Ғояларнинг баъзиси мантиқан боғлиқ бўлиб, матннинг умумий маъносини чиқариб беради	Ғоялар боғлиқ бўлиб, матннинг умумий маъносини чиқариб беради	Ғояларнинг барчаси мантиқан боғлиқ бўлиб, матннинг умумий маъносини чиқариб беради
Изоҳли иншо (ессе) (натижа)	Иншо орфографи к ва грамматик ҳатолар кўп бўлиб, фикрлар тартибсиз ёзилган	Иншо яхши ташкиллаштир илган бўлиб, фақатгина бир-икки грамматик ва орфографик хатолари мавжуд	Иншо грамматик ва орфографик хатоларсиз яхши ташкиллаш-тирилган	Иншо грамматик ва орфографик хатоларсиз яхши ташкиллаш-тирилган бўлиб, асл матнинг умумий маъноси ва мазмунини ёритиб берган

“Талаба (ўқувчи )бола ларнинг креативлик кўникмаларига эгаликларини баҳолашда муҳим омилларни инобатга олиш. Баҳолаш креативликни ўлдирадими? «Бу вазиятга боғлиқ» (Бегҳетто, 2005, 255 бет). Баҳолаш креативликни синфда болалар бажариши шарт бўлган мажбурий критерияга айлантириши мумкин (Кауфман, Плуcкер, & Баер, 2008). Бу турдаги баҳолаш нафақат болаларнинг эришган ютуқлари, балки уларнинг креатив фикрлаш тарзи ва янгиликларга интилишини янада чуқурроқ тушунишда ёрдам беради. Таълим жараёнида ўқув режасига креатив ўйинларни киритишнинг биргина ўзи етарли эмас. Баҳолаш болаларда метакогнитив, яъни фикрлаш тўғрисида фикралаш кўникмасини шакллантириш учун керак. Агарда болалар фикрлаш, нима учун айнан шу ечимни танлаганликлари ва кўплаб ғояларни ўйлаб топишда қандай стратегиядан фойдаланганликларини шарҳлай олсалар, демак бу метакогнитив фикрлаш деб аталади. Талаба (ўқувчи )бола лар креатив фикрлаш ва инновацион усуллардан муаммоларнинг ечимини топишда фойдалансалар, демак улар метакогнитив фикрлаш стратегиясини амалда қўллаган бўладилар.

Боланинг ишларини изоҳлаш. Шарҳ беришнинг асосий мақсади талаба (ўқувчи )бола ларни руҳлантириш, киришимлилигини ошириш, талаба (ўқувчи )бола ва тарбиячи ўртасидаги тўсиқларни олиб ташлаш ва ютуқларга эришишда кўмаклашишдан иборат. Шарҳ шакллантирувчи, объекттив ва спетсифик бўлсагина самара беради. Виллиамнинг (2011) фикрига кўра шарҳ болаларда ўқишга бўлган қизиқиш ва иштиёқни оширади, бошқа бир олимнинг олиб борган тадқиқотларига кўра “шарҳ” болалар ўқиш жараёнига ижобий таъсир кўрсатади (Ҳаттие, 2009, 2012, 18-бет). Бироқ, шуни айтиб ўтиш керакки баъзан боланинг бажарган ишига қўйилган баҳо тарбиячи томонидан берилган шарҳни инкор этиши мумкин. Олиб борилган тадқиқотлар (Бутлер, 1988, Wилиам, 2011) натижасига кўра, бир гуруҳдаги талаба (ўқувчи )бола ларга бажарган ишлари юзасидан берилган шарҳ (баҳосиз) натижасида кейинроқ улар ўз билим даражаларини оширганлар ва вазифаларни янада яхшироқ бажарганлар, аммо, иккинчи гуруҳдаги талаба (ўқувчи )бола ларнинг бажарган вазифаларига берилган баҳо ва шарҳ натижасида, талаба (ўқувчи )бола лар фақат берилган баҳо билан қизиққанлар, шарҳ эса эътибордан четда қолган. Асосий эътибор баҳога берилгани сабабли шарҳ кераксиз нарса бўлиб қолмоқда.
Шарҳни қачон ва қайси пайтда беришни билиш ҳам муҳимдир. “Агарда шарҳ тез берилган бўлса, ўқуқчилар унга ўрганиб қоладилар ва муаммони мустақил ҳал қилиш ўрнига ҳамиша тарбиячининг шарҳини кутади” (Бангерт-Дроwнс, Кулик, Кулик, Морган, 1991, Гоодwин, Миллер, 2012, 83-бет). Талаба (ўқувчи )бола ларга янги материалларни ўзлаштириш жараёнида берилган шарҳ уларни нотўғри қарор қабул қилиш, маълумотларни нотўғри тушуниш ва нотўғри фикрга килишини олдини олади. Ўқув жараёнида талаба (ўқувчи )бола лар ўзлаштирган материаллари ва олган билимларини тажрибада тадбиқ этаётганларида шарҳ беришдан олдин уларга ўз ишларига ўзлари баҳо беришлари ва керак бўлса йўл қўйган ҳатоларини тузатишга имкон бериш зарур. Ўз-ўзига баҳо бериш (айнан ҳатолари устида ишлаш) стратегияси талаба (ўқувчи )бола ларда метакогнитив фикрлаш доирасини кенгайтириб, фикрлаш тўғрисида фикрлашга ҳам даъват этади.
Ўз-ўзига баҳо бериш (ҳатолари устида ишлаш)да талаба (ўқувчи )бола лар нафақат кўникма, балки вақтни ҳам инобатга олишилари зарур. Бундай стратегияни қўллашда тарбиячининг асосий вазифаси талаба (ўқувчи )бола ларни йўналтирадиган саволларберишдан иборат, масалан, “Қандай усуллардан фойдаландингиз?”,
“Вақтингизни янада мазмунли ўтказишнинг қандай йўлларини биласиз? ва ҳ.к.
Керакли пайтда шарҳ бериш тарбиячининг вақтини тежайди. Фишер ва
Фрейнинг (2012) фикрига кўра, ҳатоларни эмас, балки янглишишларни олдини олиш керак, чунки ҳатони тузатиш мумкин; у боланинг билим даражаси пастлигини акс эттирмайди. Бироқ, янглишиш бошқа омил бўлиб, у ўқув жараёнига салбий таъсир кўрсатади. Фишер ва Фрей янглишишни тўрт турга ажратишган:
* Амалий янглишиш талаба (ўқувчи )бола нинг билим даражаси пастлиги ёки фикрлаш доираси торлигини акс эттиради.
* Методик янглишиш талаба (ўқувчи )бола лар ўзлаштирган билимларини амалда қўллай олмаслиги натижасида юзага келади.
* Ўзлаштирилган билимларни турли вазиятларда янглиш қўллаш.
* Нотўғри, ёлғон маълумот асосида янглиш фикрларни шакллантириш.
Креативлик ва мазмуннинг бевосита боғлиқлиги. Мазмун ва крестивлик
ўртасида рамзий боғлиқлик мавжуддир: мазмун бўлмаса креативлик ҳам
шаклланмайди, яъни креатив бўлиш ёки креатив фикрлаш учун саба бўлиши керак. Талаба (ўқувчи )бола ларнинг бажарган ишлари ёки саволларга бераётган жавобларини баҳолаш жараёнида тарбиячи улар янглишиш ёки ҳатога йўл қўяётгаликларини аниқлаши зарур. Талаба (ўқувчи )бола мазмун жиҳатдан етарли билимларга эгами? Ўзлаштирган билимларини амалда қўллай оляптими?
Креатив фикрлашда кўпроқ тажрибага муҳтожми?
Ўқув жараёнида креатив мақсадларни белгилаш. Виггинс (Wиггинс, 2012,
11-бет) шарҳга “олдимизга қўйган мақсадларимизга эририш йўлида бажарган амалларимиз ҳақидаги маълумот” дея изоҳ беради. Самарали шарҳ бериш учун талаба (ўқувчи )бола ларнинг мақсади, унга эришишда бажарган ҳатти-ҳаракатлари бўлишини талаб этади. Агарда талаба (ўқувчи )бола ларнинг мақсади бўлса, шарҳ беришдан маъно топса бўлади, акс ҳолда бу шунчаки “нима қилиши зарурлиги ҳақидаги” маълумот бўлиб қолади (Броокҳарт, 2012, 24-бет).
Креатив ўқув жараёнида талаба (ўқувчи )бола ларнинг мақсади “улар билиши зарур бўлган ва қила олиши мумкин бўлган вазифанинг ифодаси”дир (Марзано, 2009,
13-бет) ва у мазмун, фикрлаш жараёни ва натижа (маҳсулот)га асосланиши
зарур”
Америкали педагог Патти Дрепеау талаба (ўқувчи )бола ларда креативлик кўникмаларини шаклланганлик ҳамма ривожланганлик даражасини баҳолашга доир самарали методикани ишлаб чиққан. Хулоса қилиб айтганда, педагогларнинг креативлик сифатларига эгаликларини аниқлаш икки томонлама аҳамиятга эга. Биринчидан, улар ўзларидаги мавжуд креативлик сифатлари, уларнинг даражаси борасида аниқ тасаввурга эга бўлади, иккинчидан, улар томонидан ташкил этилаётган таълим жараёнинг сифати ҳамда самарадорлиги хусусида бир тўхтамга келиш мумкин. Шунингдек, креативлик сифатларига эгаликларини аниқлаш
орқали педагогларнинг бу борадаги фаолиятлари йўналишларини белгилаш
имконияти юзага келади. Педагогларда креативлик сифатларини ривожлантириш муайян босқичларда кечади. Мазкур босқичларнинг ҳар бирида креативлик сифатларини ривожлантирувчи метод, восита ва технологияларининг мақсадли, изчил қўлланилиши, шунингдек, педагогик
фаолиятни ташкил этишда ахборот технологиялари имкониятларидан ижодий фойдаланиш ўқитиш сифатининг яхшиланиши, самарадорлигининг ошиши учун қўлай шароитни яратади.