6-mavzu. Lingvistik tahlil metodlari

TIPOLOGIK UMUMIYLIK (LINGVISTIK UNIVERSALIY)LAR TAHLIL USULI

Bir-biri bilan yaqin (qarindosh) yoki uzoq, o‘zaro aloqalarda bo‘lgan va bo‘lmagan tillarning qurilishi, u yoki bu turdagi ma’no va vazifalarni ifodalashdagi umumiylik (o‘xshashlik) va farqlarni (xususiyliklarni) qiyoslab o‘rganish usuli bo‘lib, o‘z ildizlari bilan qiyosiy-chog‘ishtirma, mantqiy grammatika, qiyosiy-tarixiy usul va glossematika tushuchalari bilan aloqadordir. Eng asosiy tushunchalari t i l u s t i l i k (metatil, metayazik) va lingvistik u m u m i y l i k lardir. Lingvistik u m u m i y l i k lar boshqa yo‘nalishlarning ong (tafakkur) kategoriyalariga qisman to‘g‘ri keladi. Tilustilik (metatil) deganda tabiiy tildan yuqori turgan va nutq ijtimoiy faoliyatida ifodalanishi zarur bo‘lgan tushuncha, aloda-munosabat va vazifalar majmuasi tushuniladi. Bu tushuncha, aloqa-munosabat va vazifalarnig har biri alohida olinganda lingvistik umumiylik sanaladi.

Tipologik tadqiqotlarda qiyoslanadigan haqqoniy (real) til (obyekt-til) larda shu umumiylikning ifodalanish vosita, usul, shakl, ko‘rinishi va vazifalari qiyoslanib, har bir qiyoslanayotgan tilning qurilish xususiyatlari haqida tegishli xulosalar chiqariladi.
Bu tahlil usuli bilan tilshunosligimizda Abduzuhur Abduazizov, Jamoliddin Bo‘ronov, Ne’mat Turniyozov, Shahriyor Safarov, Sano Saidov, Mohira Saidova, Muhammadjon Fayzullayev kabi, asosan, rus va G‘arbiy Yevropa tillari bo‘yacha mutaxassislar shug‘ullanishgan.
Biz yuqorida o‘zbek tilshunosligida ancha keng amalda va ma’ruzachiga tanish bo‘lgan atigi 6 nisbatan alohida lingvistik tadqiq yo‘l va usullari bilan tanishib chiqdik.Fanimiz amaliyotida bo‘lgan deskriptiv, glossematik, psixologik, antropolingvistik, sof semsntik, semiotik lingvistika kabi an’anaviy, kompyuter lingvistikasi va mashina tarjimasi kabi hozirgi kunda yangi fan - kibernetika tarkibiga kirib ketgan sohalar haqida hech narsa demadik, chunki bular to‘g‘risida fikr yuritish - hatto oddiy tavsif berish m a x s u s tayyorgarlikni talab etadi³.
Bu yetakchi metodlar tilshunoslikning alohida maлtab va yo‘nalishlarini belgilaydigan, nisbatan mustaqil tahlil usullaridir. Shular bilan birga fanimizda juda ko‘p amaliy (operatsion) tahlil usullari borki, ular fanda mustaqil yonalish va maktablarni (tilshunosliklarn) shakllantirmaydi, balki tilshunoslik yo‘nalishlari ichida ma’lum bir maqsadlarga erishish, ma’lum bir turdagi ma’lumotlarni qo‘lga kiritish uchun xususiy sohalarda qo‘llaniladii.Odatda bunday x u s u s i y tahlil usullari ham metod deb ataladi.Lekin bu metodlarni biz yuqorida sanab o‘tgan va fanning alohida yo‘nalishlarini shakllantiradigan M E T O Dlar bilan tenglashtirish mumkin emas. Shunday qo‘shimcha (operatsion) tahlil usullaridan ayrimlari bilan tanishib o‘tamiz: