|
Jamiyatning idealistik talqini. Jamiyat rivojlanishini idealizm nuqtai nazaridan tushuntirib berish antik davrga - Fukidid va Geradot yashagan davr (mil. avv. V asr)ga to`g`ri keladi. Aflotun («Davlat», «Qonunlar» va boshqa asarlarida) jamiyat to`g`risidagi idealistik ta`limotni keng rivojlantirgan. Etatik an`ana undan boshlanib, unga asosan jamiyat bilan davlatni aynan bir deb tushuntirishga harakat qilingan. Aflotun o`zining uch ijtimoiy sinfdan iborat ideal davlatning modelini ishlab chiqqan: «faylasuflar» («donishmandlar») davlatni boshqaradilar; «lashkarlar» («qo`riqchilar») qo`riqlaydilar, ozod mehnatkashlar (dehqonlar, hunarmandlar), shuningdek qullar (ular jamiyat va uning tizimdan tashqaridalar) mehnat qiladilar. Aflotun ijtimoiy taraqqiyotning antik idealistik talqiniga asos soldi. Uning fikricha, ijtimoiy taraqqiyot jamiyat «g`oyasini»ning kengayuvi bo`lib, jamiyat to`g`risidagi fikrlar u paydo bo`lmasdan avvalroq mavjud bo`lgan. Aflotun «izdoshlari» ham davlat vajamiyat tushunchalarini bir-biridan farq qilmaydilar. Aflotunning fikricha, davlatning tuzilishi alohida olingan individ ruhining tuzilishi bilan bir xildir.
Jamiyat rivojlanishining idealistik talqini keyinchalik Arastu asarlarida o`z aksini topdi («Siyosat», «Etika» va b.). U ijtimoiy tuzumning uch bosqichini ko`rsatib berdi: a) oila; b) jamoa; v) davlat. Ularning hammasi bir-biri bilan ierarxik munosabatdadir. Jamoa – oilalar majmuasi; davlat esa jamoalar yig`indisidan iboratdir. SHaxs jamiyat qonunlariga (oila, jamoa, davlatga) buysunishi, o`z-o`zini tarbiyalashi va yaxshilik qilishi jamiyatning qaror topib rivojlanishiga xizmat qilishi kerak. Davlatga (umuman jamiyatga ham) antik idealistik yondashuvning mohiyati shundaki, u alohida individga nisbatan birlamchi qaraladi.
Jamiyatning bunday an`anaviy talqiniga SHarq mutafakkirlari ham o`z hissalarini qo`shganlar. Bunga Forobiyning «Fozil odamlar shahri», Beruniyning «O`tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar», YUsuf Xos Xojibning «Qutadg`u bilig», Navoiyning «Payg`ambarlar va donishmandlar tarixi», Amir Temurning «Tuzuklari», A.Jomiyning «Iskandarning donishmandlik kitobi» va boshqa asarlarni misol qilib keltirishning o`zi kifoya qiladi. Bundan sharq mutafakkirlarining antik davr falsafasi vorislari ekanliklari ko`rinib turibdi. Masalan, Ibn Sinoning fikricha, jamiyat uch sinfga bo`linishi kerak: boshqaruvchilar, lashkar (harbiy), ishlab chiqaruvchilar. Bu esa, Aflotunning qarashlarini tasdiqlaydi. O`z navbatida Forobiyning jamiyatga oid qarashlari, g`oyalari Arastuning fikri bilan bog`lanib, SHarqdagi o`sha davrning ijtimoiy-siyosiy sharoitiga moslashtirilgani, rivojlantirilgani ko`rinib turibdi. SHarq mutafakkirlaridan Al-Buxoriy («SHoh uchun foydali xabarlar to`g`risida kitob»), Bedil («Bilish»), Mashrab («Devoni Mashrab»), Ahmad Donish («Kamyob hodisalar») ham o`z asarlarida jamiyat, davlat, ularni boshqarish va shaxsning o`rni to`g`risida o`z fikrlarini yozib qoldirganlar9.
Jamiyat haqidagi idealistik talqin rivojiga T.Gobbs va J.Lokk (ijtimoiy kelishuv shartnomasi nazariyasi), J.Viko («millat harakati to`g`risida»gi ta`limot), Volter (hamma insonlarning boshdanoq siyosiy tengligi to`g`risidagi g`oya), I.Kant («abadiy dunyo» to`g`risidagi ta`limot) o`z hissalarini qo`shdilar. Jamiyatning tugallangan idealistiktalqinini Xegel falsafasida o`zining to`liq aksini topdi. Uning «Huquq falsafasi», «Tarix falsafasidan ma`ruzalar», «Estetikadan ma`ruzalar», «Falsafa tarixidan ma`ruzalar» asarlari deyarli to`laliigicha ijtimoiy muammolarga bag`ishlangan. Xegel ularda «jamiyat» tushunchasining «davlat» tushunchasidan kengligini aniq va tushunarli shaklda bayon etib berdi. Fuqarolik jamiyati, ya`ni bevosita davlat boshqarmaydigan sotsium to`g`risidagi g`oya aynan Xegel tomonidan ilgari surilgan. Ijtimoiy rivojlanishning mohiyati, Xegel fikricha, butun olamni, shu jumladan, jamiyatni ham o`z ichiga oluvchi «mutloq g`oya»ning o`z-o`zidan yoyilishidir. Uning fikricha, «mutloq g`oya» mantiq (yoki sof tafakkur) doirasida, keyinroq esa tabiat sifatida rivojlanadi. Lekin bunda tabiat mohiyatan emas, balki faqat tashqi hodisa sifatida yuzaga chiqadi. «Mutloq ruh»ning uchinchi yuqori rivojlanish bosqichi tarix ya`ni inson faolligining hamma turlaridan (ong, faoliyat va b.) iborat. Xegel ijtimoiy rivojlanish qonunlarini tafakkur (mantiq) qonunlari bilan aynan bir deb biladi. Bu esa jamiyatni tushuntirishdagi mutloq idealizmning namoyon bo`lishidir.
XX asrga kelib neoxegelchilar (R.Kollingvud, B.Kroche, G.Glokner va b.) Xegel falsafasini yangi zamonaviy ijtimoiy jarayonlarga moslashtirib qo`llashga harakat qildilar. Masalan, ingliz neoxegelchi B.Bozanket Xegelning «mutloq ruh» to`g`risidagi g`oyasi hamma ijtimoiy institutlarning (davlat, din, huquq, axloq va b.) eng yuqori individuallashgan shaklining namoyon bo`lishidan boshqa narsa emas, deb e`tirof etadi. Jamiyatga neoxegelcha yondashishning xarakterli xususiyati ijtimoiy borliq va tafakkurni aynan, deb tan olishdan iboratdir.
Jamiyat idealistik talqini rivojiga ekzistensializm, «hayot falsafasi», neokantchilik, neopozitivizm, neofreydizm va boshqa oqimlar ham o`z hissalarini qo`shdilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
