6-mavzu. Iste’molchi tanlovi, Daromad va almashtirish samarasi

6.4. Uch qo’llanma
Hozir xaridor tanlovining dastlabki nazariyasini rivojlantirdik, keling endi 
iqtisodning qanday ishlashni va unda foydalanishlarni o’rganib chiqsak. Bu uch savollar 
birlashgandek tuyilgandek. Leki chunki har bir savol ro’zg’or qaror berish o’z ichiga 
oladigan bo’lsa, hozirgina rivojlantirgan xaridor tutishining tuzilishi bilan biz yetkazib 
bera olamiz.
Barcha talab chizig’i pastga qarab yo’nalganmi? 
Tovarning narxi oshganda odamlar uni kamroq sotib olishadi. Bu odatiy odat, 
talab huquqi deyiladi, talab chizig’ining past tarafga qiyalashishiga ta’sir etiladi.
Iqtisodiy nazariya sifatida talab chizig’i bazida yuqoriga boradi. Boshqacha qilib 
aytganda, xaridor bazida talab qonunini buzadi va narxlar ko’tarilsa ko’proq tovar sotib 
oladi. Buni qanday sodir bo’lishini ko’ra olish uchun, 6.12-rasmni qarab ko’rish kerak. 
Bu misolda, xaridor ikki tovar sotib oladi – go’sht va kartoshka. Xaridorning budjet 
sig’imii a nuqtadan b nuqta chizig’ida bo’ladi. Rivojlangani C nuqta. Kartoshkaning 
narxi oshsa, budjet sig’imi ichkari tarafga o’zgaradi va chiziq a dan d gacha bo’ladi. 
O’rtacha hozir E. Eslatma kartosha narxidagi o’sish xaridorni katta miqdorda kartoshka 
sotib olishga olib boradi.
Nima uchun xaridor bunday yo’l bilan javob beryapti? Bu misolda, kartoshka 
qat’iyan pastroq tovar. Kartoshka qiymati oshsa, iste’molchi kamayadi. Daromad tasiri 
xaridorni kamroq go’sht va ko’proq kartoshka sotib olishga undaydi. Bir xil vaqtda 
chunki kartoshkalar go’shtga nisbatan qimmat bo’ladi, o’zgarish tasiri xaridorlarni 
ko’proq go’sht va kamroq kartoshka sotib olishga undaydi. Bunday o’ziga xos 
holatlarda, daromad ta’siri shunchalik kuchli bo’ladiki o’zgarish ta’sirini oshirib 
yuboradi. Oxirida, xaridor kamroq go’sht va ko’proq kartoshka sotib olish orqali 
kartoshkaning narxiga javob qaytaradi.

---

Iqtisodchilar talab qonunini buzuvchi bu tovarni tasvirlash uchun Giffen 
tovariatamasidan foydalanishadi. (Bu holatni birinchi bo’lib iqtisodchi Robert Giffen 
qayd etgani sababli shunday nomlanadi.) Bu misolda, kartoshka Giffen tovari. Giffen 
tovarlari arzon Tovar bo’lgani ucun daromad ta’siri almashtirish ta’sirdan yuqori 
bo’ladi. Shuning uchun, talab egri chizig’i yuqoriga qarab yo’nalgan. 
Bu holatda kartoshka narxining ortishi natijasida muvozanat nuqta C dan E ga 
ko’chadi. Bu holda, yuqori bahoga javoban kamroq sotib kartoshka go’sht va yana 
kartoshka sotib oladi.