jahon hamjamiyati mamlakatlari guruhi uchun iqtisodiy globallashuv jarayonlarining natijalari
haqidagi masalaning qo‘yilishi tan olingan masala hisoblanadi. Bir tomondan, xalqaro
iqtisodiyot nazariyasi xorijiy raqobatchilar uchun bozorlarning ochilishi, xalqaro savdoning
kuchayishi, moliyaviy resurslar va investitsiyalarning mamlakatlararo joylashtirilishi, xalqaro
ishlab chiqarish omillaridan samarali foydalanish, xalqaro ishlab chiqarishni oshirish uchun
imkoniyatlar yaratishidan dalolat beradi. Natijada globallashtirish mazkur jarayonda ishtirok
etadigan mamlakatlarning katta muvaffaqiyati bilan muvofiqlashadi. Shu bilan bir vaqtda,
xususan, globallashtirishning neoliberal modelining asosiy mazmuni bo‘lgan xo‘jalik
hayotining keng qamrovli liberalizatsiyaning globallashtirish bilan birlashishi sharoitlarida
global tovar va moliyaviy bozorlarda integrallashgan raqobatning kuchayishi raqobat kurashida
kuchlilarga yon bosuvchi alohida kompaniyalar hamda alohida mamlakatlar uchun ham
muqarrar risklarni anglatadi. Modomiki, rivojlangan mamlakatlar uchun globallashtirishning
eng katta foydalari etarli darajada yuqori (aynan shu erlarda kuchli kompaniyalarining shtab-
kvartiralari – jahon bozorlaridagi o‘yinlar, shuningdek, sayyoraning asosiy ilmiy-texnikaviy va
texnologik salohiyati, asosiy moliyaviy resurslar joylashgan), alohida ishlab chiqarishni
qisqartirish, daromadlarni qayta taqsimlash, ijtimoiy tengsizlikning kutilayotgan o‘sishi
ko‘rinishidagi risklar davlatning ijtimoiy siyosati bilan bo‘lib-bo‘lib kompensatsiya qilinadi.
Unchalik rivojlanmagan mamlakatlarning eng zaif tomoni ularning bozorlaridan xorijiy
moliyaviy kapitalning chayqov asosida nazoratsiz oqib kirishi va chiqib ketishidir. Keyingi o‘n
yillikning jahon tajribasi (1994-1995 yillardagi Meksikadagi inqiroz, 1997 yildagi xalqaro
(Osiyo) inqirozi, Rossiya, Braziliya, Argentinadagi ketma-ket yuz bergan inqirozli
o‘zgarishlar) global moliyaviy kapitalning mamlakatlararo harakati rivojlanayotgan
mamlakatlar va o‘tish iqtisodiyotidagi mamlakatlar moliyaviy va jamg‘arma bozorlarini qulatib,
bu mamlakatlarning milliy valyutasi barqarorligini so‘ndiribgina qolmay, shuningdek, mazkur
Globallashtirish jarayonlari ko‘p hollarda ilg‘or iqtisodiyotning rivojlanishi darajasini
oshirishga va unchalik rivojlanmagan mamlakatlarning jahon iqtisodiyotidagi o‘rnining
kuchsizlanishiga olib keladi. Ko‘pgina rivojlanayotgan mamlakatlar va o‘tish iqtisodiyotidagi
mamlakatlar rivojlangan mamlakatlarga texnologik jihatdan bog‘liq bo‘ladilar: zamonaviy
texnologiyalarning murakkablashuvi ularning ishlanmalari xarajatlarini juda oshirib yuboradi,
o‘zlashtirilgan texnologiyalar esa komplementar omillarning, birinchi navbatda yuqori malakali
va o‘qitilgan mutaxassislarning yo‘qligi tufayli yaxshi samara bermasligi mumkin.
Globallashtirish jahon iqtisodiyoti rivojlanishining umumiy qonunchiligini – uning
tengsizligini bekor qilmaydi, undan, rivojlangan mamlakatlar guruhlari uchun jahon bozoridagi
etakchilikning o‘ziga xos kurashidan qochib qutilib bo‘lmaydi. D. Marshall (Buyuk Britaniya)
fikriga ko‘ra, ―shuni to‘la ishonch bilan ta'kidlash mumkinki, mamlakatlararo shafqatsiz
raqobat kabi tizimning bunday mohiyatli xarakteristikasi, etakchi rivojlangan mamlakatlarning
jahonda etakchi o‘rinni egallash uchun raqobatlashishi, barcha mamlakatlarning markazlashgan
yoki pereferiy mamlakatlarga bo‘linishi, zamonaviy kapitalistik tizim yanada integrlashib
borayotganligiga qaramasdan o‘zgarmay qolmoqda. Jahon kapitalizmi barcha mamlakatlarga
muvaffaqiyatli rivojlanish uchun teng imkoniyatlarni yaratmagan va bundan keyin ham
yaratmaydi. Yuqori daromad olish uchun kurash shundayligicha qolmoqda... jahon iqtisodiyoti
esa xuddi avvalgidek, notekis rivojlanmoqda‖
3
.
Dunyodagi uch asosiy iqtisodiy kuch – AQSh, g‘arbiy Yevropa (yoki yanada tor
yondashuv bo‘yicha Yevropa Ittifoqi) va Yaponiya o‘rtasidagi raqobat birinchi navbatda
texnologik rivojlanish, yuqori texnologiyalar – mikroelektronika, biotexnologiya, yangi
materiallarni yaratish va boshqalar doirasida rivojlanadi.
Jahon banki tomonidan tayyorlangan, 2000-2001 yillardagi xalqaro rivojlanish haqidagi
ma'ruza ma'lumotlariga ko‘ra, dunyoning 20 ta eng boy mamlakati aholisining o‘rtacha
daromadlari 20 ta kambag‘al mamlakatlarning o‘rtacha daromadlarini 37 marta oshirdi. Bunda
keyingi 40 yilda portlashlar ikki barobarga oshdi. Dunyoning beshta boy va beshta kambag‘al
mamlakatlari o‘rtasidagi daromadlardagi uzilishlar esa 1990 yilda 60:1 va 1997 yilda 74:1
tashkil qildi. Fin eksperti K. Kilyunen fikriga ham qo‘shilish mumkin, uning fikricha,
―iqtisodiy tizim dunyoning 225 ta boy kishilarining jami boyligi 1 trln. dollardan oshganda
sog‘lom hisoblanishi mumkin emas, bu 47 % kishini tashkil etuvchi 2,5 mlrd. kambag‘alning
yillik daromadlariga teng ... sayyoraning uchta boy kishisining umumiy holati 48 ta rivojlangan
mamlakatning jami YAIM ini oshiradi‖
4
. Rivojlangan va unchalik rivojlanmagan mamlakatlar
o‘rtasida ziddiyat unchalik qat'iy emas, oldin jahon hamjamiyatining muhim tarkibiy qismi
sifatida ishtirok etgan ayrim mamlakatlar bugun yaxshi rivojlanmagan mamlakatlar qatoriga
kirib qolgan (BMT tasnifi bo‘yicha). AQSh jahon xo‘jaligida o‘z etakchiligini saqlab qolish va
yanada oshirishga, o‘z milliy masalalarini hal qilish uchun globallashtirishning neoliberal
variantidan foydalanishga harakat qiladi.
Globallashtirishning, eng avvalo, moliyaviy foydasi, o‘z hududida ta'sis qilingan
(19601970 yillardayoq), alohida periferey mamlakatlar, offshor hududlar, xorij kapitalini jalb
qilish maqsadida soliqdan ozod qilinganligini olishlari mumkin. To‘rt asosiy hududiy guruhni
birlashtiruvchi offshor hududlarning yaxlit pleyadasi yuzaga keldi. Karib havzasining offshor
hududlari Nyu-york bilan bir vaqtinchalik mintaqada bo‘lgan Shimoliy va janubiy Amerika
mamlakatlariga xizmat qiladi. Fors ko‘rfazi mamlakatlaridagi offshor hududlar Yaqin
Sharqning neft qazib chiqaradigan mamlakatlariga xizmat qiladi. Tinch okeanining Singapur,
Gongkon, shuningdek, Vanuatu, Nauru va boshqa orol hududlari Tokio bilan bir vaqtinchalik
mintaqada joylashgan Osiyo-Tinch okeani mamlakatlarining moliyaviy kapitalidan
foydalanadilar.
Globallashuv jarayoni ayniqsa moliyaviy va iqtisodiy sohada jadal sur`atlar bilan
kechmoqda. U avvalo, tabiiy boyliklar va savdo bozorlari ustidan nazorat o`rnatish borasida
raqobatning keskinlashuvida namoyon bo`ladi. Bu jarayonda davlatlar bilan bir qatorda
transmilliy korporatsiyalar (TMK) ham etakchi o`rin tutadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
