6-mavzu. Fiziokratizm iqtisodiy ta'limoti

1-chizma. F.Kenening iqtisodiy jadvali (birinchi varianti)
1-jadval 
Iqtisodyotdagi uch tarmoqning o’zaro bog’liqligi
Ishlab chiqarish
X a r i d
I II III
Ishlab chiqarishning bir
yillik hajmi 
Fermerlar
2
1
2
5
Er egalari
2
0
0
2
Hunarmandlar
1
1
0
2
Yakuniy xarid
5
2
2
9
Bu jadvalda uch tarmoq (sektor)ning o'zaro bog'liqligi ko'rsatib berilgan. 
Shuni ta'kidlab o'tish kerakki, jadvalning boshqa variantida ham oddiy takror
ishlab chiqarish qarab chiqilgan (boshlang'ich va oxirgi holat teng). Hayotda
odatda kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ro'y beradi. F.Kenening asosiy
vazifasi qirol va er egalarini jamiyat asosi sifatida saqlab qolish edi. Ammo u
mulkdorlar sinfini birinchi o'ringa qo'ya olmas edi, chunki bu olimning
dehqonchilikning ustunligi haqidagi fiziokratik konsepsiyasiga qarshi chiqar edi.
Bundan tashqari u asosiy tamoyilni - sinflarning ishlab chiqarish vositalariga
munosabatini inkor etadi. 
Jadvalda F.Kene iqtisodiy ta'limotining asosiy tomonlari: uning «sof
mahsulot» va «kapital», unumli va unumsiz sinflar to'g'risidagi ta'limoti aks etgan;
unda muallifning kapitalistik ishlab chiqarish usulining himoyachisi sifatidagi
sinfiy pozisiyasi ham ko'rinib turibdi. F.Kene takror ishlab chiqarish jarayonini
tahlil qilishga kirishganda baholarning o'zgarmasligini asos qilib oladi (bunda
almashuv ekvivalentlik tamoyili asosida ro'y beryapti deb faraz qilinadi). Bu
jarayon tashqi bozordan abstraksiya qilinadi (ya'ni bu hodisa faqat ichki bozor
sharoitida ro'y beryapti deb qarash kerak). 
Qishloq xo'jalik yilining oxiri hosil yig'ib olish tugallangan davr muomala
(aylanish) momentining boshlang'ich punkti qilib olingan. Dehqonchilik yalpi

---

mahsulotining qiymati 5 mlrd livr (1799 yilgacha amal qilgan o'sha davrdagi
Fransiya pul birligi) bo'lib (4 mlrd oziq-ovqat, 1 mlrd xomashyo), u unumli sinf
vakillariga (fermerlarga) tegishli, shundan 1 mlrd sarflangan asosiy kapital
qiymatini qoplaydi. Jami asosiy kapital («boshlang'ich avans») 10 mlrd livrga teng
deb qabul qilinsa, u ta'mirlashga (amortizasiyaga) muhtoj, ya'ni har yili o'zining
boshlang'ich qiymatiga nisbatan 10 foiz eyiladi (eskiradi) deb hisoblanadi.
Aylanma kapital («yillik avans») 2 mlrd, «sof mahsulot» qiymati 2 mlrd, «unumsiz
sinf» o'tgan davr mobaynida ishlab chiqilgan 2 mlrd livrlik mahsulotga ega. 
Shunday qilib, yalpi ijtimoiy mahsulot 7 mlrd livrga teng (5 mlrd + 2 mlrd).
Undan tashqari fermerlar qo'lida naqd 2 mlrd livr pul ham bor (5 mlrd + 2 mlrd + 2
mlrd = 9 mlrd), ular bu summani muomala - aylanish boshlanguncha er egalariga
ijara haqi, ya'ni renta to'lab qo'ygan edilar. 
Xo'sh, bu variantda yaratilgan mahsulotning realizasiya va aylanish jarayoni
qanday amalga oshadi? «Iqtisodiy jadval»ning shartlariga ko'ra bu jarayon besh
aktdan iborat bo'lib, har biri 1 mlrd livrga tengdir. 
1. Mulkdorlar «unumli sinf»dan 1 mlrd livrlik oziq-ovqat mahsulotlari sotib
oladilar. Natijada bu operasiyada qishloq xo'jaligi mahsulotining 1/5 qismi
realizasiya qilinadi, er egalarining mulki muomala sohasidan iste'mol sohasiga
o'tadi. 
2. Mulkdorlar «unumsiz sinf»dan 1 mlrd livrlik sanoat mahsulotlari sotib oladilar.
«Unumsiz sinf» shu bilan o'z mahsulotining yarmini realizasiya qiladi. 
3. «Unumsiz sinf» mulkdorlardan olgan puliga «unumli sinf»dan iste'mol uchun
kerakli mahsulotni oladi. Shu yo'l bilan qishloq xo'jaligi mahsulotining yana 1/5
qismi realizasiya qilinadi. 
4. «Unumli sinf» «unumsiz sinf»dan olgan 1 mlrd livrga uning o'zidan («unumsiz
sinf»dan) shuncha pulga ishlab chiqarish qurollarini oladi. Ular asosiy kapitalning
eyilgan, ishdan chiqqan elementlarini qayta tiklash uchun kerak. Bu operasiya
oqibatida («unumsiz sinf»ning) sanoat mahsulotining ikkinchi yarmi realizasiya
qilinadi. 
5. Aylanish jarayonining beshinchi, yakunlovchi aktida «unumsiz sinf» «unumli
sinf»dan 1 mlrd livrlik qishloq xo'jalik xom ashyosi xarid qiladi. 
Umumiy ijtimoiy mahsulotning aylanish natijalariga ko'ra sinflar o'rtasida 3
mlrd livrlik qishloq xo'jalik mahsuloti va 2 mlrd livrlik sanoat buyumlari
realizasiya qilindi. «Unumli sinf» ixtiyorida qolgan 2 mlrd livrlik mahsulot barcha
sinflar o'rtasidagi muomalaga kirmaydi, u faqat shu sinf doirasida aylanadi
(jadvalda bunday aylanish berilmagan). Bu mahsulot qishloq xo'jaligi ishlab
chiqarishi jarayonida sarflangan urug' va oziq-ovqat mahsulotlari o'rnini qoplaydi.
«Unumli sinf» tomonidan sotib olingan sanoat tovarlaridan asosiy kapitalning
sarflangan qismini qoplash uchun foydalaniladi. Naqd pul 2 mlrd livrlik muomala
(aylanish) natijasida «unumli sinf» qo'liga qaytishi mumkin, ammo bu pul yana
keyingi muddat uchun ijara haqi sifatida er egalari qo'liga kelib tushadi. Shunday
qilib, yangi ishlab chiqarish siklini boshlash, ishlab chiqarishni joriy etish uchun
zaruriy shart-sharoitlar yaratildi. Ammo u ilgarigi hajmda, ya'ni oddiy takror ishlab
chiqarish uchun mos keladi. 

---

Jadvalda keltirilgan raqamlar haqiqatga yaqin, ularni F.Kene qirol
mahkamasidan olgan bo'lishi aniq. 
Fermerlar Muldorlar Sanoatchilar 
(unumli sinf) (yer egalari) (unumsiz sinf)
5 mlrd 2 mlrd 2 mlrd
Pul Pul
Qishloq
Xo’jalik mahsulotlari Sanoat mollari 
1 mlrd 1 mlrd
Pul Qishloq 
Xo’jalik mahsulotlari
1 mlrd
Pul 
Ishlab chiqarih
Vositalari 1 mlrd
Pul 
Qishloq 
1 mlrd xo’jalik mahsulotlari