6-mavzu. Dinamikani statistik o’rganish usullari. Reja

Dinamika qatorining ko`rsatkichlari taqqoslama bo`lishi kerak. Dastavval ko`rsatkichlarning taqqoslamaligini ta`minlash kerak. Buning uchun ular nafaqat bir xil o`lchov birliklarida va aniqlik darajasida ifodalanishi, balki shu bilan birga zamon va makon (joy) jihatidan taqqoslama bo`lishi kerak.
Zamon jihatidan taqqoslamalik deganda ko`rsatkichlar tegishli vaqt uzunliklari teng bo`lishi bilan birga davrlar, ayniqsa, boshlang`ich va oxirgi davr bir-biridan tasodifan farq qilmasligi, masalan, favqulodda voqealarga ega bo`lmasligi nazarda tutiladi. Makon jihatdan taqqoslamalik ko`rsatkichlar teng chegarali hududlarga tegishli bo`lishini anglatadi. Bundan tashqari, o`rganilayotgan obyektlarni chegaralash tartibi va uning birliklarini aniqlash masalasi bir xil tarzda yechilishi kerak. Ko`rsatkichlarni hisoblash ham yagona usulga tayanishi lozim.


Dinamika qatorlarining turlari
Statistik kuzatish natijalari ikki turdagi mutloq miqdorlar bilan ifodalanadi. Birinchi turdagi miqdorlar hodisalarning aniq sanadagi, momentdagi holatini tavsiflaydi.
Qisqacha qilib aytganda, ma`lum oraliqli momentlarga nisbatan hisoblangan hodisa miqdorlaridan tuzilgan qator momentli dinamika qatori deb ataladi. Masalan, aholi soni, asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymati, omonat kassalaridagi pul qiymatlari va shunga o’xshashlar, odatda yil boshiga yoki yil oxiriga nisbatan hisoblanadi.
Agar bir momentdan ikkinchisigacha bo`lgan vaqt oralig`ini qisqartirsak, u holda qator darajalari ham o`zgaradi. Ma`lum vaqt oraliqlari davomida kechgan jarayonlar natijalari, ya`ni, oqimlarni ta`riflovchi ko`rsatkichlar qatori davriy dinamika qatorlari deb ataladi.
Davriy dinamika qatori - bu iqtisodiy oqimlar qatori, ma`lum davrlar ichida kechgan jarayon natijalarini ta`riflovchi ko`rsatkichlar qatoridir.
Dinamika qatorlarini momentli yoki davriy ko`rinishda tuzish ixtiyoriy ish bo`lmasdan, balki o`rganilayotgan hodisaning mohiyatiga, uning miqdorini aniqlash usuliga bog`liqdir. Masalan, ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, ish haqi fondi, etishtirilgan paxta miqdori kabilar shu turdagi mutloq miqdorlar jamg’armasidir.
Dinamika qatorlarini boshlang`ich mutlaq miqdorlar va hosilaviy ko`rsatkichlar asosida tuzish mumkin.