6 mavzu. Bozor va tavakkalchilik Reja Tavakkalchilikni o`lchash

Yashirin faoliyat: printsipal-agent, agent va ma’naviy tavakkalchilik
Ma’naviy tavakkalchilik bu muammo bo`lib, u agent deb atalgan bir shaxs prin-tsipal-agent deb atalgan boshqa bir shaxsning topshirig`ini bajarishida vujudga keladi. Agar printsipal-agent agentning hatti-harakatini to`liq nazorat qila olmasa, u holda agent printsipal-agent o`ylaganidan ko`ra kamroq samara bilan ishlaydi. Ma’naviy tavakkal-chilik bu tavakkal yoki “havf” bo`lib, unda agent noto`g`ri yoki ahloqsiz hatti harakat qiladi. Bunday holatlarda printsipal-agent ko`proq ma’suliyat bilan ishga yondashishi uchun xar xil rag’batlantirishlardan foydalanadi.
Ish bilan bandlik munosabatlari klassik misoldir. Printsipal-agent bu ish beruvchi, agent bu ishchi. Ahloqiy havf muammosi bu yaxshi nazorat ostida bo`lmagan ishchi-ning o`z javobgarligidagi ishdan qochishi. Ish beruvchilar bunga turlicha javob qayta-rishlari mumkin:
Yaxshiroq nazorat qilish. Ota onalar yonlangan enagalarni ular yo`qligida bolalariga munosabatini ko`rish uchun uyga yashirin kameralar o`rnatishadi. Maqsad ma’suliyatsiz munosabatni tutish.
Yuqori darajadagi oylik. Ish xaqi samaradorligi nazariyasiga ko`ra, ba’zi ish beruvchi-lar o`z ishchilariga oylikni mehnat bozoridagi narxdan yuqoriroq to`lashni afzal deb bilishadi. Oddiy darajadan yuqoriroq oylik oladigan ishchi o`z ishidan noto`g’ri yo`lda foydalanishi kamroq ehtimolda, chunki agar u qo`lga tushsa va haydalsa u qayta bunday oylik to`lanadigan joy topa olmasligi mumkun.
Ish beruvchi ahloqiy havf kamaytirish uchun ushbu yo`llardan istaganini tanlashi mumkin.
Mahsulot sifati noaniqligi. Avtomobil va sug’urta bozoridagi asimmetrik axbo-rot. Faraz qilaylik, bozorda foydalanilgan avtomobillar sotiladi. Faraz qilaylik, mashi-naning holati (sifati) o`rtacha holatdan yuqori bo`lsa yaxshi avtomobil, past bo`lsa - yo-mon avtimobil (ushbu masalani 1970 yilda birinchi bo`lib amerikalik olim A.Akerlof o`rgangan). Yaxshi avtomobillarning narxi 3000 doll. Agar bozorda ikkala kategoriya-dagi avtomobillar soni bir-biriga teng bo`lsa, avtomobilning o`rtacha narxi 2000 doll. bo`ladi. Ushbu holatda yaxshi avtomobilni ham, yomon avtomobilni ham sotib olish eh-timoli 50 foizga teng.
Biroq sotuvchilar o`zlarining avtomobili sifatini yaxshiroq biladi, xaridorlar bunday axborotga ega emaslar.Yaxshi mashina sotuvchilarni 2000 doll. narx qanoatlantirmaydi. Yomon mashina sotuvchilarni esa 2000 doll. narx qanoatlantiradi va bu narx ular kutgan narxdan ancha yuqori.
Bozorda asimmetrik axborot bo`lgan sharoitda avtomobil bozoridagi narx avtomobil sifati to`g’risida to`liq axborotni bermaydi, natijada bozordagi savdo-sotiqlarni noratsio-nal bo`lishiga olib keladi. Yaxshi avtomobil egalari o`z avtomobillarini 2000 doll.da so-tishdan voz kechadilar. Oqibatda yaxshi avtomobillar taklifi kamayadi. Yomon avtomo-billar narxi yuqori bo`lgan uchun, ularning taklifi oshadi. Bunday holatda yaxshi avto-mobil olish ehtimoli 50 foizdan nolga tushib ketadi.