6-Мавзу: Билиш назарияси: асосий муаммолари ва йўналишлари. Мавзу режаси

Гипотеза – янги далилларнинг моҳиятини тушунтирувчи қонун мавжудлиги ҳақидаги асосли тахминдир. Гипотеза олимлар томонидан илмий муаммонинг қўйилишига сабаб бўлган илмий далилларни тахминий тушунтириш мақсадида илгари сурилади. Гипотеза текшириладиган бўлиши лозим, у эмпирик текшириш имконини берувчи оқибатларга олиб келади. Агар бундай текширишнинг иложи бўлмаса, гипотеза илмий жиҳатдан асоссиз ҳисобланади.
Гипотеза формал-мантиқий қарама-қаршиликлардан холи ва ички изчилликка эга бўлиши лозим. Гипотезани баҳолаш мезонларидан бири – унинг мумкин қадар кўпроқ илмий далилдан келиб чиқадиган оқибатларни тушунтириш қобилияти. Бироқ илмий муаммони қўйиш билан боғлиқ далилларни тушунтирувчи гипотезани илмий жиҳатдан асосли деб бўлмайди.
Гипотеза илгари маълум бўлмаган нарсалар ва ҳодисаларни, эмпирик тадқиқот жараёнида ҳали аниқланмаган янги илмий далилларнинг пайдо бўлишини башорат қилади.Гипотезанинг энг ишонарли тасдиғи – эмпирик тадқиқот жараёнида гипотезада башорат қилинган оқибатларни тасдиқловчи янги илмий далилларнинг аниқланишидир. Шундай қилиб, ҳар томонлама текширилган ва амалда ўз тасдиғини топган гипотеза назарияга айланади.
Назария – ҳодисаларнинг муайян туркуми, бу туркумдаги ҳодисаларнинг моҳияти ва уларга нисбатан амал қиладиган борлиқ қонунлари ҳақидаги билимларнинг мантиқий асосланган ва амалиёт синовидан ўтган тизимидир. У ўрганилаётган ҳодисаларнинг мазмунини ёритувчи табиат ва жамият умумий қонунларининг кафш этилиши натижасида шаклланади. Гипотеза борлиқнинг муайян бўлагини тушунтириш ёки талқин қилишга қаратилган ғоялар мажмуини ўз ичига олади. Назария таркибига унинг асослари сифатида мавжуд бўлган ва юзагакелишини белгилаган барча элементлар киради. Дастлабки назарий негиз, яънижамулжам ҳолда тадқиқот объекти ҳақида умумий тасаввурни, объектнинг идеалмоделини ташкил этувчи кўп сонли тамойиллар, аксиомалар, қонунлар назариянингажралмас таркибий қисми ҳисобланади. Назарий модель айни вақтда асосий назарийтамойиллар тизимига таянувчи келгуси тадқиқотлар дастури ҳамдир.
Назария тушунтириш, башорат қилиш, амалда синаш ва синтез қилиш кабимуҳим функцияларни бажаради. Назария илмий далиллар тизимини тартибгасолади, уларни ўз таркибига киритади ва ўзини ташкил этувчи қонунлар ватамойиллардан оқибатлар сифатида янги далилларни яратади. Пухта ишлабчиқилган назария фанга маълум бўлмаган ҳодисалар ва хоссаларни башорат қилишимкониятига эга бўлади. Назария одамлар амалий фаолиятининг негизи бўлибхизмат қилади, уларга табиий ва ижтимоий ҳодисалар дунёсида йўл кўрсатади.
Назарияда илмий ғоялар, яъни унда акс эттирилган объектлар туркуми доирасидаамал қилувчи фундаментал қонуниятлар ҳақидаги билимлар марказий ўринниэгаллайди. Илмий ғоя мазкур назарияни ташкил этувчи қонунлар, тамойиллар ватушунчаларни мантиқан изчил яхлит тизимга бирлаштиради.Назариябутун бир даврнинг тафаккур услубини белгилашга қодир бўлган янги ғояларгазамин яратади. Ўз шаклланиш жараёнида назария мавжуд тамойиллар, категорияларва қонунлар тизимига таянади ва янги тамойиллар, категориялар ва қонунларникашф этади.