6-Mavzu. Bilish jarayonlari va kasb tanlash masalari (4 soat) Reja : Bilish jarayonlari va kasb tanlash masalalari

Kasbiy diqqat 
yaxshi shakllangan ixtiyoriy diqqatning anglanganligi va
 
keragicha boshqarish imkoniyatining mavjudligi bilan ajralib turuvchi va nima, 
qachon, qaerda hamda nimaga diqqatni qaratish kerakligini belgilab beruvchi 
jarayon hisoblanadi. Kasbiy diqqatning yaxshi rivojlanganligi uning maqsadli va 
mohirona yo’naltirilganligi bilan belgilanadi. Diqqatni bir joyga jamlash va uni 
to’g’ri yo’naltirishda quyidagi omillarni hisobga olish zarur: 
-
ish jarayoniga xos va mos sharoitni yaratish, ya‘ni ish joyini 
saranjomlash, yorug’likka qulay joylashib olish; 
-
muayyan vazifani bajarish uchun psixologik tayyorgarlik ko’rish; 
-
aqliy tayyorgarlik, zarur adabiyotlardan foydalanish, tajriba orttirish, 
aqliy faoliyat yuritish uchun qulay vaqtlarni hisobga olish (tongi soat 5 dan 
11 gacha, kunduzgi soat 16 dan kechki 20-24 gacha aqliy faoliyat unumdorligi 
yuqoriligini kuzatish mumkin). 
Psixik hodisalar psixik holatlarni, psixik jarayonlarni va psixik 
xususiyatlarni o`z ichiga oladi. Bularning barchasi tirik organizmning tashqi 
olamni u yoki bu darajada aks ettirishi bilan bog`liq bo`lganligi uchun ham bir so`z 
bilan ruhiy, psixik hodisalar deb ataladi. Psixik hodisalarning birinchisi 
hisoblangan psixik holatlar deganda tashqi olamni aks ettirish va javob qaytarish 
xususiyati, mexanizmlari tushuniladi. Masalan, bolalar va kattalarning dunyoni aks 
ettirishlari, sog`lom yoki betob odamning aks ettirishi,bardam,tetik yoki horg`in, 
charchagan odamning aks ettirishi sifat xususiyatlari va holatlari bir-biridan farq 
qiladi. Psixik xususiyatlar deganda odam – sub'ektning betakror, bir-biridan farq 
qiladigan xususiyatlaritushuniladi. Bunda asosan odamning temperamenti, 
qobiliyati va xarakteri nazarda tutiladi.Psixik hodisalar ichida psixik jarayonlar 
yetakchi va asosiy mazmunni kasb etadi.
Idrok sezgiga nisbatan murakkab va mazmundor psixik jarayon 
hisoblanganligi sababli barcha ruhiy holatlar, hodisalar, xususiyatlar, xossalar va 
inson ongining yaxlit 
mazmuni, egallangan bilimlar, tajribalar, ko’nikmalar bir davrning o’zida 
namoyon bo’ladi, aks ettirishda ishtirok etadi. 

---

Narsa yoki hodisalarning sezgi a ‘zolariga bevosita ta ‘siri jarayonida kishi 
ongida uning aks etishi idrok deb ataladi. 
Idrok etish jarayonida alohida holdagi sezgilarning tartibga solinishi hamda 
narsa va voqea-hodisalarning yaxlit obrazlarga birlashuvi yuz beradi. 
Qo’zg’atuvchining alohida xususiyatlari aks etadigan sezgilardan farqli o’laroq, 
idrok narsalarni uning hamma xususiyatlari bilan birgalikda aks ettiradi. Bunda 
idrok alohida sezgilar yig’indisi tarzida emas, balki hissiy bilishning o’ziga xos 
xususiyatlari bilan sifat jihatidan yuqori bosqichi sifatida tasavvur qilinadi. Kasb 
xodimlari faoliyatida idrok kasbiy faoliyat uchun muhim ahamiyat kasb etadigan 
hodisa, holat, obektlardan predmetli ravishda kerakli narsalarni ajratib olib, yaxlit 
holda ongida aks ettirish, oddiy shaxs ko’ra olmaydigan holatlardagi narsalarni tez 
va oson ilg’ash jarayonidir. Yaxshi rivojlanmagan kasbiy idrok xodimda illyuzion 
(noto’g’ri) idrok qilish xususiyatini shakllantiradi. 
Narsalar yoki hodisalarning sezgi a'zolariga bevosita ta'sir qilish jarayonida 
kishi ongida aks etishiga sezgilarning tartibga solishi hamda narsalar va voqea-
hodisalarning yaxlit obrazlariga birlashuvi yuz beradi.Idrokning sezgidan farqi, 
narsalarni umumlashgan holda, uning hamma xususiyatlari bilan birgalikda aks 
ettirilishidir. Idrokning muhim xususiyatlari uning predmetliligi, yaxlitligi, 
strukturaliligi, doimiyligi (konstantligi) va anglashilganligidir. Idrok narsalarni 
umuman, uning hamma xususiyatlari bilan birgalikda aks ettiradi. Bunda idrok 
alohida sezgilar yig'indisidan iborat tarzda emas, balki hissiy bilishning o'ziga xos 
xususiyatlari bilan sifat jihatidan yuqori bosqichi sifatida tasavvur qilinadi. 
Idrokning ancha muhim xususiyatlari predmetlilik, yaxlitlik, strukturalilik, 
barqarorlik va anglanilganlikdan iborat. 
Idrokning predmetliligi ob'ektivlashtirish hodisasi deb atalmish hodisada, 
ya'ni tashqi dunyodan olinadigan axborotning o'sha dunyoga mansubligida ifoda 
etadi. Bu xildagi mansublik bo'lmasa, idrok kishining amaliy faoliyatida o'zining 
mo'ljal oldirish va yo'naltirishdan iborat vazifasini bajara olmaydi. Idrokning 
predmetliligi tug'ma xislatga kirmaydi. Predmetlilik idrokning belgisi sifatida hatti-
harakatni boshqarishda alohida rol o'ynaydi. Idrokning yana bir xususiyati uning 
yaxlitligidir. Sezgi a'zolariga ta'sir qiladigan narsaning ayrim xususiyatlarini aks 
ettiradigan sezgilardan farqli o'laroq, idrok narsaning yaxlit obrazi hisoblnadi. O'z-
o'zidan ravshanki, bu yaxlit obraz narsaning ayrim xususiyatlari va belgilari haqida 
turli xil sezgilar tarzida olinadigan bilimlarni umumlashtirish negizida tarkib 
topadi. Idrokning yaxlitligi uning strukturaliligi bilan bog'langandir. Idrok ma'lum 
darajada bizning bir lahzalik sezgilarimizga javob bermaydi va ularning shunchaki 
oddiy yig'indisi ham emas. Biz ana shu sezgilardan amalda mavhumlashgan va 
birmuncha vaqt davomida shakllanadigan umumlashgan strukturani idrok etamiz. 
Agar kishi birorta kuyni tinglayotgan bo'lsa, oldinroq eshitgan ohangi yangisi 
eshittira boshlangandan keyin ham uning qulog'iga chalinayotganday tuyulaveradi. 
Idrokning yaxlitligi va strukturaliligi manbalari, bir tomondan, aks ettiriladigan 
ob'ektlarning o'ziga xos xususiyatlarida va, ikkinchi tomondan, insonning aniq 
faoliyatida gavdalanadi. I.M.Sechenov ta'kidlaganidek, idrokning yaxlitligi va 
strukturaliligi analizatorlarning reflektor faoliyatining natijasidir. 

---

Idroknnig doimiyligi, konstantligi narsani idrok qilish sharoitlari 
o`zgarishiga qaramay, narsaga xos bo`lgan kattalik, shaql, rang va boshqa 
xususiyatlarning idrokimizga nisbatan bir xilda aks etishidir. Masalan, yoritish 
darajasi o`zgarishiga qaramay, biz qorni oq, ko`mirni qora narsa sifatida idrok 
qilaveramiz. qizil chiroq ostida kitob sahifasi qizil bo`lib ko`rinsa ham uni oq deb, 
samolyotdan qaraganda erdagi odamlar va narsalar kichkina bo`lib ko`rinsa ham 
ularni odatdagiday kattalikda deb idrok qilaveramiz. Kitob qanday ko`rinsa ham 
uni to`rtburchak deb, stakandagi qoshiq siniq ko`rinsa ham uni butun deb idrok 
qilamiz. Narsalarning shaqli, katta kichikligi, rangini doimo bir xilda idrok qilish 
amaliy jihatdan nihoyatda katta ahamiyatga egadir. Idrokning konstantliligi tevarak 
atrofdagi narsalarni aslida qanday bo`lsa shundayligicha ob'ektiv ravishda bilishga 
imkon beradi. 
Pertseptiv sistemaning faol ta'sir ko`rsatishi idrok konstantliligining haqiqiy 
manbaidir. Bir narsaning bir necha ko`rinishda bo`lishi uning invariantliligi deb, 
ya'ni obraz invariantliligi, xilma xilligi deb aytiladi. 
Idrok yaxlitligi va konstantligi kishining o`tmish tajribasiga bog`liq bo`lib, bu 
xususiyat appertseptsiya deyiladi. 
Demak, idrok faqat narsaga emas, idrok etayotgan sub'ektning o`ziga ham 
bog`liqdir. Idrokda hamisha idrok etuvchi kishi shaxsining xislatlari, uning idrok 
etilayotgan narsalarga munosabati, kishining ehtiyojlari, qizikishlari, intilishlari, 
istaqlari va his-tuyg`ulari u yoki bu tarzda aks etadi. (qandaydir shaqllarni 
«uchburchak», «aylana», «krujka» deb idrok qilish). 
Shunday qilib, idrokning yaxlitligi va konstantligi uning teskari aloqa 
mexanizmi mavjud bo`lgan va idrok etilayotgan ob'ektning xususiyatlariga hamda 
uning hayot sharoitlariga moslashadigan, o`zini-o`zi tartibga soluvchi o`ziga xos 
hodisa ekanligi bilan ham izohlanadi. 
Idrokning anglangan bo`lishi. Garchand idrok qo`zg`atuvchisining 
retseptorlarga bevosita ta'siri natijasida hosil bo`lsa ham, pertseptiv obrazlar 
hamisha muayyan ma'noli ahamiyatga ega bo`ladi. Kishining idroki uning 
tafakkuri bilan, narsaning mohiyatini tushunib etishi bilan, uning ko`plab 
xossalarini bilishi bilan ham bog`liqdir. Narsani anglab idrok etish - unga fikran 
nom berish, ya'ni idrok etilgan narsani narsalarning muayyan guruhiga, sinfiga 
kiritish, uni so`z vositasida umumlashtirish demakdir. Shu nuqtai nazaridan 
olganda goh shaql, goh fon navbatma navbat idrok etish, «Ikki mazmunli» deb 
ataladigan rasmlar bilan tajribalar o`tkazish diqqatga sazovordir. (Kubiklar 
nechtaq, vaza yoki bir biriga qarab turgan odamlarmiq va hokazo rasmlar.) 
Shunday qilib, idrok sub'ektning bundan oldingi tajribasiga bog`liq bo`ladi. 
Kishining tajribasi qanchalik boy bo`lsa, uning bilimlari qanchalik boy bo`lsa, 
uning idroki shunchalik to`liq bo`ladi, buyumda u shunchalik ko`p narsalarni ko`ra 
oladi. 
Idrokning mazmuni kishi oldiga qo`yilgan vazifa bilan ham uning faoliyati 
sabablari bilan ham belgilanadi.Sub'ektning ustanovkasi (yo`l-yo`rig`i) ham, his-
hayajonlari ham idrok mazmuniga ta'sir etadi. 
Idrok ham sezgi kabi reflektor jarayondir. I.P.Pavlov idrokning negizini 
tevarak-atrofimizdagi narsalar va hodisalar reseptorlarga ta'sir etishi natijasida 

---

bosh miyaning katta yarim sharlari qobig'ida hosil bo'ladigan shartli reflekslar, 
muvaqqat nerv boshlanishlari tashkil etishini ko'rsatib bergan edi. Idrok sezgilarga 
qaraganda miyaning ancha yuksak darajadagi tahlil qilish-umumlashtirish faoliyati 
hisoblanadi. Tahlil qilmasdan turib idrokning anglangan bo'lishi mumkin emas. 
Idrokning negizi nerv bog'lanishlarining ikkita turidan-bitta analizator doirasida 
hosil bo'ladigan bog'lanishlardan va analizatorlararo bog'lanishlardan tarkib topadi. 
Idrok-sezgi a'zolarimizga ta'sir qilib turgan narsalarning ongda bevosita aks 
etishidir. Biz narsa va hodisalarni yaxlit holicha idrok qilamiz, narsalarning ayrim 
xossalarini esa sezamiz. Masalan, quyoshni biz idrok qilamiz, uning yorug'ini esa 
sezamiz, 
og'zimizdagi 
qandni 
idrok 
qilamiz, 
uning 
shirinligini 
esa 
sezamiz.Kishining idroki uning tafakkuri bilan narsaning mohiyatini tushunib 
etishi bilan chambarchas bog'liqdir. Narsani ongli idrok etish-unga fikran nom 
berish, ya'ni idrok etilgan narsani narsalarning muayyan guruhiga, sinfiga kiritish, 
uni so'z vositasida umumlashtirish demakdir. Idrok shunchaki sezgi a'zolariga ta'sir 
qiladigan qo'zg'atuvchilarning oddiy yig'indisi bilan belgilanmaydi, balki mavjud 
ma'lumotlarni yaxshilab talqin qilish, izohlab berish yo'llarini Idrokda-1) idrok 
jarayonini, ya'ni ongimizni bevosita aks ettiruvchi faoliyatni va 2) narsalarni idrok 
qilishdan hosil bo'ladigan sub'ektiv obrazni bir-biridan farq qilish lozim. Idrok 
murakkab ruhiy jarayondir. Bu murakkablik avvalo shundan iboratki, har bir idrok 
tarkibiga ayni vaqtda bir necha sezgi kiradi. Masalan: dori vositani idrok qilish: 
uning shaklini, rangini, sezish-bu ko'rish sezgilaridir. Hidini sezish shirin-
chuchukligini sezish, og'ir-engilligini, qattiq-yumshoqligini sezish va boshqa 
sezgilardan tarkib topadi. Idrok qilishda analiz yordamida shu ayrim sezgilar 
idrokning reseptiv tomonini tashkil qiladi. 
Idrokning nerv-fiziologik mexanizmi narsalar xossalari yig'indisining 
ta'g'siri bilan hosil bo'ladigan muvaqqat bog'lanishlar tizimidan iboratdir. Har bir 
narsadagi xossalarning shu yig'indisiga qarab, biz narsalarni bir-biridan farq 
qilamiz. Idrok xotira, hayol, diqqat, tafakkur, nutq kabi ruhiy jarayonlar bilan 
chambarchas bog'langandir. Idrok jarayonlari faqat tevarak-atrofdagi narsalarning 
sezgi a'zolarimizga ta'sir qilib turishi natijasidagina emas, balki shu bilan birga 
idrok qilayotgan odam o'zining olamni bilishi va amaliy faoliyatida yon -atrofdagi 
narsalarga ta'sir qilishi natijasida ham vujudga keladi. 
Idrokning tavsif qilinishida ham xuddi sezgilardagi kabi idrok qilishda 
ishtirok etuvchi analizatorlardagi mavjud farqlarga asoslanadi. Idrok etishda qaysi 
bir analizator ustunroq kelganiga muvofiq tarzda ko'rish, eshitish, paypaslab 
ko'rish, hidlash va ta'm bilish yo'li bilan idrok qilinishi farqlanadi. 
Idrok qilish jarayoni, odatda o'zaro birgalikda harakat qiladigan bir qancha 
analizatorlar vositasida sodir bo'ladi. Harakat sezgilari u yoki bu darajada 
idrokning barcha turlarida ishtirok etadi. Misol tariqasida teri tuyushi analizatori 
ishtirok etadigan paypaslab turib idrok etishni ko'rsatish mumkin. Shunga o'xshab 
eshitish va ko'rish orqali idrok etishda harakat analizatorlari ham ishtirok etadi. 
Idrokning har xil turlari sof holida kamdan-kam uchraydi, odatda ular bir-birlari 
bilan uyg'unlashib ketadi va natijada idrokning murakkab turlari hosil bo'ladi. 
Jumladan, o'quvchining dars paytida matnni idrok qilishi ko'rish, eshitish 
idroklarni o'z ichiga oladi. Materiyaning mavjud bo'lish shakllari-fazo, vaqt va 

---

harakat idrokni tasniflashga binoan fazoni idrok etish, vaqtni idrok etish va 
harakatni idrok etish alohida ajratib ko'rsatiladi. 
Idrok jarayoni ikki xil bo'ladi: ixtiyoriy va beixtiyoriy idrok. Oldindan 
belgilangan maqsadga qarab muayyan bir oyu'ektni idrok qilish ixtiyoriy deb 
ataladi. Bemor holati bilan tanishish, kasallik tarixi varaqasiga kiritilgan vrach 
ko'rsatmalarini qarab chiqish, bemor shikoyatlarini tinglash ixtiyoriy idrokka misol 
bo'la oladi. Muayyan bir ob'ektni oldindan maqsad qilib olmasdan va maxsus 
tanlanmasdan, kuch sarf etmasdan idrok qilish jarayoni beixtiyoriy idrok deb 
ataladi. Bunday idrok jarayonlari diqqatimizni beixtiyor o'ziga jalb qiladi. 
Masalan: uzoqda kelayotgan shoshilinch yordam mashinasi, palatadan to'satdan 
chinqirgan ovozni eshitamiz. Fazoni idrok qilinishi kishining o'zini qurshab turgan 
muhitni chamalashining muqarrar shartlaridan bo'lib, uning ushbu muhit bilan 
o'zaro birgalikdagi harakatida katta rol o'ynaydi. U ob'ektiv ravishda mavjud 
bo'lgan fazoning aksini ifoda etadi va ob'ektlarning shakli, hajmi va o'zaro 
birgalikda joylashuvi, ular sathi, olisligi va yo'nalishlarining idrok etilishini o'z 
ichiga oladi.n Fazoni chamalashda harakat analizatori alohida rol o`ynaydi. Fazoni 
chamalashning maxsus qurollari qatoriga analizatorlar faoliyatida har ikkala yarim 
sharlar o`rtasidagi nerv bog`lanishlarini: binokulyar ko`rishni, binoural eshitishni, 
terining bimanual tuyishini, dirinik hid bilishni va shu kabilarni kiritish lozim. 
Ko`zlarning turli olislikdagi narsalarni aniq ravshan ko`rishga moslashuvi 2 ta 
mexanizm - akkomodatsiya va konvergentsiya yordamida yuz beradi. 
Akkomidatsiya - ko`z gavharining egriligini o`zgartirish yo`li bilan uning 
aksini sindirib qaytarish qobiliyatini o`zgartirish demakdir. Akkomodatsiya, odatda 
konvergentsiya bilan ya'ni ko`rish o`qlarini qayd qilinayotgan narsaga 
yo`naltirilishi bilan bog`liqdir. Konvergentsiya burchagi bevosita masofa indikatori 
ya'ni o`ziga xos masofa o`lchagich (dalnomer) sifatida foydalaniladi. Ikkita 
qo`zg`otuvchi - narsaning ko`z to`rpardasidagi tasviri akkomodatsiya hamda 
konvergentsiya natijasida ko`zdagi mushaqlarning zo`riqishi o`lchamlari bir biriga 
moslangan holda birga qo`shilishi idrok etilayotgan narsaning hajmi haqidagi 
shartli refleks tarzidagi signal hisoblanadi. (Uzoqlikni va chuqurlikni idrok qilish, 
emaqlaydigan bolaning oyna ko`prik ustidagi harakati, zinalar nechta, kubiklar 
nechtaq Va boshqa misollar). 
Odam ko’rgan, his qilgan va eshitgan narsalarining juda oz miqdorinigina 
eslab qoladi. Psixikaning eng muhim xususiyati shundan iboratki, individ tashqi 
taassurotlardan o’zining keyingi xatti-harakatlarida doimo foydalanadi. Individual 
tajriba orta borishi hisobiga xulq-atvor sekin-asta murakkablashadi. Agar tashqi 
dunyoning miya qobig’ida hosil bo’ladigan obrazlari beiz yo’qolib ketaversa,
tajribaning shakllanishi mutlaqo mumkin bo’lmay dolar edi. Bu obrazlar bir -biri 
bilan o’zaro turli xil aloqalar bog’lagan holda mustahkamlanib, saqlanib qoladi 
hamda hayot va faoliyat talablariga muvofiq tarzda yana boshqatdan namoyon 
bo’ladi.