№6 Laboratoriya ishi. Yorug‘lik to‘lqin uzunligini difraksion panjara yordamida aniqlash Kerakli asboblar

(
=0,1,2,3,…)
(2) 
Agar Frenel zonalarining soni toq bo‘lsa, V nuqtada difraksion maksimum(yorug‘ yo‘l) 
kuzatiladi. 

(
=0,1,2,3,…)
(3) 
To‘g‘ri yo‘nalishda (
) tirqish bitta Frenel zonasi kabi ta’sir etadi va 
nuqtada 
nolinchi tartibli markaziy difraksion maksimum kuzatiladi. Uning intensivligi eng katta bo‘ladi. 
SHunday qilib, tor yakka tirqish orqali kuzatiladigan difraksion manzara markazida yorug‘ yo‘l 
va uning ikkala tomonida intensivligi susayib boruvchi qorong‘i yo‘llar bilan ajralgan yorug‘ 
yo‘llar hosil bo‘ladi. Filtrni olib qo‘ysak, oq yorug‘likning ekranda hosil qilayotgan difraksion 
manzarasini kuzatamiz. Bunda yorug‘ yo‘llar o‘rnida spektrlar kuzatiladi. Lekin yakka tirqish 
orqali kuzatiladigan difraksion manzarada turli xil to‘lqin uzunligiga tegishli maksimumlar 
ustma-ust tushib ketadi. Rasm-2 da ekranda kuzatiladigan difraksion manzara (difraksion 
spektr) ning intensivligi 
keltirilgan. 
Endi ko‘p tirqish yoki difraksion panjara orqali kuzatiladigan difraksiya bilan tanishamiz. 
Difraksion panjara orqali kuzatiladigan difraksion manzara alohida tirqishlardan hosil 
bo‘ladigan bir xil difraksion manzaralardan iborat bo‘ladi. Bir o‘lchamli difraksion panjaradan 
o‘tishda kuzatiladigan yorug‘likning difraksiyasi amaliy ahamiyatga ega. 

---

3 
Rasm-3 
YAssi to‘lqin panjara tekisligiga perpendikulyar ravishda kelib tushsin. Hamma tirqishlar 
bir xil masofada joylashgan. SHu sababli, berilgan 
yo‘nalish uchun qo‘shni tirqishlardan 
tarqaluvchi nurlar yo‘llarining farqi bir xil bo‘ladi: 

(4) 
U holda difraksion panjara uchun bosh maksimumlar sharti quyidagicha ifodalanadi: 

(k=0,1,2,3,…)
(5) 
bu erda -difraksiya tartibi, -difraksiya burchagi. 
Agar difraksion panjara N ta tirqishdan iborat bo‘lsa, bosh maksimumlar hosil bo‘lish 
sharti quyidagicha yoziladi: 

(6) 
Panjaraga oq yorug‘lik tushayotgan bo‘lsa difraksion manzara markazida nolinchi tartibli 

maksimum (
) va uning ikkala tomonida binafsha rangdan boshlanib qizil rang bilan 
tugallanuvchi birinchi (
), ikkinchi (
) va hakozo tartibli difraksion spektrlar hosil 
bo‘ladi. 
Difraksion panjara yorug‘likning spektral tarkibini aniqlashda qo‘llaniladigan spektral 
asbob vazifasini bajaradi. Difraksion panjara yordamida yorug‘lik to‘lqin uzunligini 
aniqlaydigan asbobning optik sxemasi Rasm-4 da keltirilgan. (5)-formuladan yorug‘likning 
to‘lqin uzunligi ni topamiz: 
Rasm-4 
(7) 
To‘lqin uzunligini aniqlash uchun 
ni bilish kerak. 
qiymatlarda difraksiya 
burchagi juda kichik qiymatlarni qabul qiladi. U holda 
ni 
bilan almashtirish mumkin: 
(8) 

---

4 
bu erda ℓ-difraksion panjaradan ekrangacha bo‘lgan masofa, x-birinchi, ikkinchi va 
hakozo tartibli spektrlardagi bir xil rangga tegishli yo‘llar orasidagi masofa. (7)-formuladagi 
ning o‘rniga (8) ifodadan 
ning qiymatini keltirib qo‘yamiz va yorug‘lik to‘lqin 
uzunligini hisoblash formulasini yozamiz: 
(9)