26. Mass-spektrometriya usuli. Mass-spektrometriya usuli, sinflanishi, analitik tavsiflari, ionlanish manbalari.
Detektorlar;
Mass-spektrometrik analiz asoslari. Tekshiriladigan modda molekulalari (yoki atomlari) tezlashtirilgan elektronlar
dastasi bilan bombardimon qilinganda, ulardan bitta yoki ikkita elektron urib chiqariladi M +e=M(+)+2e; M +e=M(2+)
+3e yoki ularga elektron birikadi:M+e=M(-).Buning natijasida molekulyar ionlar deb ataladigan ionlar hosi bo’ladi.
Ko’pincha, bombardimon natijasida bitta elektron urib chiqariladi Manfiy zaryadlangan ionlarning hosil bo’lishi juda
kam (-0,1 %)kuzatiladi. Keyingi yillarda manfiy zaryadlangan ionlami aniqlash uchun elektronni ushlash mass-
spektrometriya usuli yaratildi.Shuni ham aytish kerakki, analiz qilinadigan modda molekulasidai elektron urib
chiqarishga m o’ljallangan elektronning kinetik energiyasi hech bo’lmaganda tegishli molekulaning ionlanish
potensialiga teng bo’lishi kerak. Bu qiymat ko’pincha 8-15 eV ni tashkil etadi. Mass-spektrlar, odatda, to’g'ri chiziqli
spektrlardan iborat bo’lib, spektrdagi cho’qqilarning intensivligi hosil bo’luvchi ionlarning chastotasiga, o ’z navbatida,
bu chastota tekshiriladigan moddalaming parsial bosimiga mutanosibdir. Mass-spektrometriya usuli izotoplarni,
uglevodorodlar gomologlarini, moddalarning molekulyar massalarini, ulaming struktur formulalarini aniqlash uchun
ishlatiiadi. To’qnashadigan elektronlaming energiyasi juda katta bo’lsa, ular molekulani ko’plab parchalarga bo’lib
yuborishi mumkin. Molekulyar va parchalangan ionlar hosil bo’lishi uchun sarflangan energiyaning eng kam miqdori
paydo bo'lish potensiali deyiladi. Bu potensial ionlanish potensialidan uzilayotgan bog'lanishning dissotsilanish
energiyasi qiymatiga teng miqdor katta bo’lishi kerakDetektorda ionlar dastasiga mos elektr toki hosil bo’ladi, u
kuchaytiriladi, so’ngra qayd qilinadi. Analiz natijasi EHM yordamida ishlanib, taqdim etilishi uchun unga EHM ulanishi
mumkin
27.Faradey elektrometri va elektron ko‘raytirgich.
20-asr boshida atom tuzilishiga oid kashfiyotlar natijasida atomlardagi elektronlarning yadro atrofidagi aylanma
haraKatlari tufayli molekulyar toklar hosil boʻlishi aniqlandi. X. Ersted va A. Amperning katta mehnatlaridan soʻng
magnetizm E. haqidagi taʼlimotning tarkibiy qismi boʻlib qoldi. Shu davrga kelib, ingliz fizigi M. Faradeyning ilmiy
faoliyati boshlandi. Ayniqsa, uning 2 kashfiyoti: elektromagnit induksiya hodisasi (1831) va elektroliz qonunlari (1834)
fizika tarixida muhim ahamiyatga ega. Faradey bu kashfiyotlari bilan E.ning koʻp texnik qoʻllanishiga nazariy asos
yaratdi. E. X. Lens induksiyalangan elektr tokining yoʻnalishini aniqlashning umumiy qoidasini aniqladi (1833)
(qarang
Lens qoidasi). M. Faradey oʻz ishlarida elektr va magnit maydonlari tushunchalarini kiritdi, maydonning
oʻzgarishi va atrof muhitga tarqalishida shu moddiy muhitning xususiyatlari asosiy ahamiyatga ega ekanligini koʻrsatdi.
M. Faradeyning elektroliz qonunlari elektrokimyoning rivojlanishiga muhim hissa qoʻshdi va E. zaryadlarining diskret
ekanligi toʻgʻrisidagi taʼlimotga asos soldi.E. haqidagi taʼlimotning ikkinchi davri 19-asrning 2-yarmidagi kashfiyotlar
bilan bogʻliq. M. Faradeyning elektr va magnit maydonlar haqidagi taʼlimotini ingliz fizigi J. K.
Maksvell chuqurlashtirdi va rivojlantirdi
28.Organik va noorganik kimyoda qo‘llaniladigan mass-spektrometrlarning farqi.
M ass-spektrom etriya usuli organik va anorganik uchuvchan moddalarni analiz qilishda ishlatiladi. Ko’pchilik
organik moddalar 2×10(-4)-1,33×10 (-2) Pa bosimda bug* holatiga o’tadi. Yuqori molekulyar polimer moddalar va
qutblangan gruppalarga ega birikmalar termik parchalanadi. Shu bois, polimerlarni tekshirganda piroliz reaksiyasi
mahsulotlari bilan cheklanishga to’g ‘ri keladi.Analiz uchun, odatda, 1 mg atrofidagi modda yetarli. Agar analiz
qilinadigan modda analizatorga bevosita kiritilsa, uning mikrogramm miqdorlari ham yetarli bo’ladi. Analiz uchun
olinadigan moddalaming tozalik darajasi ham katta ahamiyatga ega. Agar tarkibida kam miqdorda begona moddalar
bo’lgan namunaning sifat tarkibi tekshirilayotgan bo’lsa, begona modda bunday analizga xalaqit bermaydi. Agar
namunaning ifloslanish darajasi yuqori bo’lsa, bunday moddani analiz qilishda spektrlami talqin qilish qiyinlashadi.
Tekshiriladigan namunaning tozalik darajasini ham mass-spektrometrik usulda baholash mumkin. Buning uchun
moddani analizatorga kiritishning boshi va oxiridagi spektrlari solishtiriladi. Spektrlarning farq qilishi moddaning ko’p
tarkibligini ko’rsatadi. Mass-analizatordagi turli gazlar (kislorod, azot, argon va boshqa), oldingi analizdan qolgan
moddalar namuna kiritilmagan vaqtda ham tegishli spektrlami hosil qilishi mumkin. Shuning uchun ham, avvalo,
fonning spektri tushiriladi. Tekshiriladigan modda tarkibidagi iflosliklarning va fonning ta’sirini y o ’qotish uchun
erituvchi va tekshiriladigan namunadan ko’proq olish, ayrim hollarda analizni boshlashdan oldin bir necha soat
davomida ishlab turgan nasos bilan mass-analizatorni yuqori haroratda saqlab turish zarur bo’ladi.Spektral chiziqlaming
massa sonlariga to’g'ri kelishini aniqlash uchun tegishli standart moddalarning spektrlaridan foydalaniladi.
Massspektrometriya usuli izotoplarni, uglevodorodlar gomologlarini, moddalarning molekulyar massalarini, ulaming
struktur formulalarini aniqlash uchun ishlatiiadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
