6-amaliy mashg’ulot. Deduktiv, induktiv va abduktiv xulosalash Deduktiv xulosalash masalalarini formallashtirish

Fikrlash va deduktiv xulosalash prinsipi. Fikrlash deganda – qandaydir tasdiqlarni qabul qilishga olib keladigan (majbur qiladigan) argument(fakt)lar ketma-ketligi tushuniladi.

Deduksiya (inglizchadan deducere - chiqarmoq)-zamonaviy mantiq termini bo’lib, mantiqiy qonunlar asosida biror mazmunni boshqasidan chiqarishni bildiradi.

Fikrlar to’plamidan aqlli xulosalarni olishni ta’minlovchi qoidalar to’plamini Aristotel sillogizm deb atagan.

Aristotelning davomchilari sillogizmga asoslanib, fikrlashga nisbatan yoqori pog’onadagi abstraktsiyada turgan mulohazalar uchun deduktiv xulosalash prinsipini formallashtirdilar. Ushbu xulosalash qoidalaridan eng mashxurlari quyidagilar hisoblanadi [1,2,8].

1. Modus Ponendo Ponens: «Agar implikatsiya va A chin bo’lsa, u holda B chin bo’ladi»:



2. Modus Tollendo Tollens: «Agar implikatsiya va B yolg’on bo’lsa, u holda A yolg’on bo’ladi»:



3. Modus Ponendo Tollens: «Agar A chin va konyunksiya A∧B yo’g’on natijaga ega bo’lsa, u holda B yolg’on bo’ladi»:



4. Modus Tollendo Ponens: «Agar A yolg’on va dizyunksiya chin bo’lsa, u holda B chin bo’ladi»:

Bu qoidalar yordamida mulohazalar hisobi tizimida xulosalash uchun juda qulay bo’lgan «zanjirli xulosa» qoidasi formallashtirildi.

Zanjirli xulosa: «Agar implikatsiya chin va implkatsiya chin bo’lsa, u holda implikatsiya chin bo’ladi».

Misol. Ushbu qoidalardan foydalanib xulosalashga misollarni qaraymiz. Aytaylik quyidagi mulohazalar (faktlar) berilgan.

1) . P-Agar issiqlik-energia resurslarga jahon bozrida narxlar oshsa, Q- u holda byudjetga keladigan daromad o’sadi.

2) R-Agar ishlab chiqarishning o’sishi kuzatilsa yoki Q-daromad o’shsa , u holda R- ishlab chiqarishning o’sishiga yoki S-so’mning qiymatini mustahkamlanishiga olib keladi.

3) . P-Agar issiqlik-energia resurslarga jahon bozrida narxlar oshsa, Q- u holda daromad o’sadi ( bundan - mahsulotlarning (issiqlik-energia resurslarining) narxi yoki Q- byudjetga keladigan daromadning o’sishidan R- ishlab chiqarishning ulushi yoki Q-daromadning o’sishi kelib chiqadi.

Modus Ponendo Ponens xulosalash qoidasidan foydalanib 1) va 3) mulohazalardan quyidagi xulosalarni hosil qilamiz.

4) Agar - mahsulotlarning (issiqlik-energia resurslarining) narxi yoki Q- byudjetga keladigan daromad o’ssa u holda R- ishlab chiqarish o’sadi yoki Q-daromad o’sadi .

4) va 2) mulohazalardan zanjirli xulosa yordamida 5) mulohazani hosil qilish mumkin.

5) Agar - mahsulotlarning (issiqlik-energia resurslarining) narxi yoki Q- byudjetga keladigan daromad o’ssa , u holda R- ishlab chiqarish o’sadi yoki S- so’mning qiymati mustahkamlanadi .