54-§. Bolaning o‘sishi va rivojlanishi 8-sinf “Odam va uning salomatligi” darsligi asosida

54-§. Bolaning o‘sishi va rivojlanishi

8-sinf “Odam va uning salomatligi” darsligi asosida. 2014

• Odam tug‘ilganidan to 18 yoshga kirguncha bolalik va o‘smirlik davri hisoblanadi. Buning o‘zi bir necha davrga: chaqaloqlik davri (tug‘ilganidan — 1 oylikkacha); emadigan davri (ikki oylikdan — 1 yoshgacha); maktabgacha tarbiya yoshi (2—6 yosh); kichik maktab yoshi (7—11 yosh); o‘rta maktab yoshi (12—14 yosh); katta maktab yoshi (15—18 yosh) ga bo‘linadi. 12—18 yosh o‘smirlik davridir.

• Chaqaloqlik davri. Bola bir oylik bo‘lguncha chaqaloq hisoblanadi.

• Chaqaloqlik davrida bolaning organizmi nihoyatda nozik bo‘lib, u har xil kasalliklarga tez chalinadi. Shuning uchun uni parvarish qilish muhim ahamiyatga ega. Shu boisdan xalqimiz urf-odatiga ko‘ra, chaqaloq 40 kunlik bo‘lguncha chilla davri deb ataladi.

• Bu davrda ona va bola juda avaylab, ehtiyot qilinadi. Buning natijasida ular har xil kasalliklardan muhofaza etiladi. Bolaning kindigi kesilgandan keyin uning o‘rni bitgunicha (8—12 kun) jarohatni toza saqlash, unga mikrob tushishidan ehtiyot bo‘lish zarur. Kindik yarasiga brilyant yashili surtib turiladi.

• Chaqaloqning hazm organlari juda nozik bo‘lganligi sababli uni ovqatlantirish qoidalariga alohida e’tibor berish kerak. U onasini emib o‘sa boshlaydi. Ona suti bo‘lmasa yoki yetishmasa, sun’iy sut aralashmalari beriladi.

• Emadigan davri. Bu ikki oylikdan bir yoshgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi.
• Bola o‘sa borishi bilan asta-sekin uning sezgi organlari, nerv sistemasi, tayanch-harakatlanish sistemasi rivojlana boradi. Bir oylik bolada ko‘rish organining faoliyatini yaqqol kuzatish mumkin, ya’ni u o‘yinchoq qimirlagan tomonga ko‘z soqqasini harakatlantiradi. Uch oylik bola tovush chiqqan tomonga qaray boshlaydi, kuladi, qo‘llari bilan o‘yinchoqqa talpinadi, boshini tik tuta boshlaydi, tikka qilganda oyoqlarini yerga tiraydi.

• Besh oylik bola o‘ziga yaqinlarini taniy boshlaydi, kuladi, qiyqiradi; 7 oylikda bemalol o‘tiradi, emaklaydi, 8 oylikda buyumlarni ushlab o‘rnidan tura boshlaydi; 11 oylikda oddiy so‘zlarni ayta boshlaydi va qo‘lidan yetaklasa yuradi; 12 oylikda o‘zi yura boshlaydi va 10—12 ta so‘zni ayta oladi.
• Bolaning suyak sistemasi normal rivojlanganligi uning sut tishlari chiqishi bilan ham belgilanadi. Sut tishlari 6—7 oylikda chiqa boshlaydi va 1 yoshga to‘lganida 8 ta sut tishi bo‘lishi kerak. Bola boshining ensa va tepa suyaklari o‘rtasida kichik liqildoq (bo‘sh joy), peshana va tepa suyaklari o‘rtasida katta liqildoq bo‘ladi. Bolaning boshini avaylab ushlash, biron narsaga urilishidan ehtiyot qilish kerak.
• D vitamini yetishmasa, bola suyaklarining shakllanishi buziladi, liqildoqning bitishi va sut tishlarining chiqishi kechikadi.
• Suyaklar yumshab egiluvchan bo‘lib qoladi.

• Chaqaloqning umurtqa pog‘onasi tekis bo‘ladi, ya’ni unda fiziologik egriliklar bo‘lmaydi. U 8—10 haftalik bo‘lganda, boshini tikka tuta boshlaydi va umurtqa pog‘onasining bo‘yin qismida oldinga egilish hosil bo‘ladi. Bola 5 oyligida o‘tira boshlaydi va uning umurtqa pog‘onasi ko‘krak qismida orqaga egilma hosil bo‘ladi. Bir yoshga kirgan bola yura boshlaydi va uning bel umurtqasida oldinga tomon egilma hosil bo‘ladi.
• Maktabgacha tarbiya yoshi davri. Bola 2 yoshligida jismoniy va ruhiy jihatdan tez rivojlanadi, tanasining og‘irligi har oyda 200—250 g dan ortib boradi, bo‘yi 1 sm dan o‘sadi. Uch yoshli bola tanasining massasi 1 yilda 2—2,8 kg, bo‘yi 7—8 sm ga ortadi. Bu yoshdagi bolalarning nutqi tez rivojlanadi va 3yosh oxirida so‘z boyligi 1000—1200 taga yetadi. 2—3 yoshdagi bolalarning xarakterli xususiyati shundaki, ular juda harakatchan, tinib-tinchimas bo‘ladi. Shuning uchun bu yoshdagi bolalarda shikastlanish, har xil kimyoviy moddalar, kattalar iste’mol qiladigan dorilar bilan zaharlanish hollari tez-tez uchrab turadi. Shu tufayli bu yoshda ularni bir daqiqa ham qarovsiz qoldirmaslik kerak.

• 4—5 yoshli bolalarning og‘irligi har yili 1,5—2 kg ga ortadi, bo‘yining o‘sishi 4—6 sm ni tashkil etadi; 6—7 yoshda bo‘yining o‘sishi tezlashib, bir yilda 8—10 sm ga yetadi, massasi 2,5 kg ga ortadi.
• Maktab yoshi davri. Ma’lumki, har bir odam umrining o‘n ikki yilini maktab, akademik litsey, kollejda o‘tkazadi. Bu davrda bola va o‘smir organizmi uzluksiz o‘sadi va rivojlanadi. Shu bilan birga, u tashqi muhitning turli ta’sirlariga juda beriluvchan bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, yoshlarning yashash, o‘qish va tarbiyalanish sharoiti ularning normal o‘sishi va rivojlanishiga, sog‘lig‘iga salmoqli ta’sir ko‘rsatadi. Binobarin, bu sharoitning qulay yoki noqulay tashkil qilinishiga ko‘ra, bolalar va o‘smirlarning o‘sishi va rivojlanishi normal yoki nonormal bo‘lishi mumkin.

• O‘quvchilar jismonan va aqlan barkamol bo‘lib yetishishi uchun maktabda va oilada gigiyena talablariga rioya qilishlari zarur. Jumladan, aqliy va jismoniy mehnatni hamda dam olishni bir-biri bilan almashtirib turish, ovqatlanish tartibi, o‘quv xonalarida va uyda dars tayyorlaydigan joyda yorug‘lik yetarli bo‘lishi, stol-stullar bo‘yiga mos bo‘lishi, o‘quv va yozuv, mehnat darsi hamda boshqa ishlarni bajarganda gavdani tog‘ri tutish kabilarga amal qilish muhim ahamiyatga ega.
• Akseleratsiya. So‘nggi yillarda odam organizmi jismoniy va fiziologik rivojlanishining tezlashuvi kuzatilmoqda. Masalan, bo‘yning o‘rtacha uzunligi so‘nggi 100 yil davomida chaqaloqlarda 5 sm, o‘smirlarda 10—15 sm, o‘rta yoshdagi erkaklarda 6—8 sm ga ortgan; bolalarning psixik rivojlanishi va balog‘at yoshiga yetishi ham tezlashgan. Akseleratsiya deb ataladigan bu jarayon odamlar oilaviy sharoitining yaxshilanishi, yaxshi ovqatlanish, yorug‘ kunning uzayishi bilan bog‘liq.

Savol va topshiriqlar

• Bolaning o‘sishi va rivojlanishi qanday davrlarga bo‘linadi?
• Chaqaloq qanday anatomik va fiziologik xususiyatlari bilan xarakterlanadi?
• Bola maktabgacha yoshdagi davrda qanday o‘sib rivojlanadi?
• Maktab yoshi davrida qanday gigiyena qoidalariga rioya qilish kerak?
• Akseleratsiya jarayoni deganda nimani tushunasiz?