5$ Mayl kasri" yoki "Impetus" nazariyasi

5$»Mayl kasri” yoki ”Impetus” nazariyasi

Impeytus lotincha “impetus” sozi bolib, ekvivalent ma’noda bir muncha chekinish bilan “impul’s” deb tarjima qilinadi. Impulsning lugaviy ma’nosi “intilish” , “ichki turtki”, “ istak” bolib , ruscha stremlenit ‘ tushunchasini anglaFizikada “harakat miqdori” ma’njsida ishlatilib jism tezligi bilan massasining kopaytmasiga teng. Ibn Sino bu sozi”mayl” deb yuritadi, rus tilida naklonnost” deb ozbek tilida “moyllik, mayl, ishtiyoq , “xavas” yoki boshqacha “intilish, rag’bat, istak” deb trjima qilinadi .Impuls nazariyasi XIV asrning birinchi yarmida fransuz olimi Buridan tomonidan harakatni bir jismdan boshqasiga berilishi , jismni erkin tushish vs garizontga nisbatan burchak ostida otilgan jism harakatini tushuntirish uchun yaratilgan. Bu hodisalarni juda koplab sharq va g’arb olimlari muhokama qilishgan. Eng qizig’i shundaki bu hoqisani Aristotel ham ikki xil nazariyada tushuntirmoqchi bolgan. Ammo Ibn Sino Aristotelning nazariyalarini boshqa ikki xil nazariya bilan birga qo’shib tanqid qiladi va o’z nazariyasini “ Kitob ash – Shifo” asarida bayon qiladi. Ibn Sinoning fikricha harakatlanuvchi jism harakatlanayotgan jismga “mayl kasri” , ya’ni “ majburiy jism intilishi “ baxsh etadi, ya’ni bizningcha harakatga keltiruvchi jism harakatlanayotgan jismga harakat miqdori – impul’s beradi . Yuqorida yozilganidek “Kitob ash – Shifo “

XII asrda birinchi bo’lib lotin tiliga tarjima qilingan. Impetus nazariyasini XIII asrda boshlab bergan Petr Ioann Oivi harakatlanucvi jism harakatlanayotgan jismga uning oz “xossasigaaylanib qolgan ‘kuch” ni baxsh etadi, bu kuch oz navbatida harakatlanayotgan jismga harakatning maqsadiga eltuvchi “intilishni “ beradi, deydi . Qizig’I shundaki , olive bu qoidani ifoda etishda “impetus” so’zini ishlatmaydi, Ibn Sinoning “mayl kasri’ , ya’ni majburiy intilish so’zini ishlatgan [36]. Shinday qilib , impetus nazariyasining shakllanishida Ibn Sinoning nazariyasi boshlang’ich manba bo’lganini ko’ramiz.

Ibn sinonig fikricha “ruhiy “, “ majburiy” intilishlar bo’lib

, jismning yer markaziga intilish ‘tabiiy intilishdir. “Majburiy intilishi” jismning “ tabiiy intilishiga” teskari bo’lib , majbur etuvhi jismdan harakatlanuvchi jismga beriladi va bu jismning o’z xossasiga aylanib qoladi. Otilgn jism o’z harakatini saqlaydi , chunki unga harakatga keltiruvchi jism (dvigatel) “intilish bxsh etib , harakatdan to’xtashga yo’l qo’ymaydi,

Agar jism joyida qozg’almay Ibn Sino ‘mayl – inilish “ ni “harakatga keltiruvchi kuch’ dan farq qiladi. Ibn Sino nariyasining u tanqid qilgan boshqa nazariyalardan farqi ham shunda [41]. “inilish “, ‘kuch” ,“intilish” , – bu “kuch” ning vositasi majburiy intilishning yordamida jismga harakat baxsh etadi.”Kuch” jismga harakat bergandan keyin “ intilish” butun harakat davomida jismda qoladi.

Tabiiy harakat “tabiiy intilish’ tufayli yuzaga keladi . Yuqori va gorizontga burchak ostida otilgan jismda “majburiy intilish “ “tabiiy intilishga teskari bolib , shu qarama – qarshilik tufayli “jburiy intilish “tifayli Yerga qarab harakat qoladi . “tabiiy intilish ‘ ni jismga “og’irlik baxsh etadi, natijada jism tusha boshlaydi . Impetus nazariyasi shakllana borishi tarixi va Sharq olimlari asarlarining Obrupada tarqalishi tarixini organib chiqqan rus olimi M.M.Rojanskoyavva boshqalar impetus tishunchasining paydo bo’lishida Ibn Sinonig mexanik harakatlt haqidagi nazariyasi asos bo’lganlliganligini tasdiqlaydilar.[41].

6$ . TEPLOROD NAZARIYASINI TANQID.M.V. OMONOVMI YOKI IBN SINO.

Tabiatda nima ko’p suv ko’p Nimani ko’p istemol qilamiz , suvni. To’yda ham azada ham suv ichamiz, jangu jadalda ham xavsizlikda ham , boyramu saylda ham , suv ichamiz. Xursandchilikda , xavagarchilikda , qorin toysa , och qolsa ham suv ixhamiz . Tug’ilgandan to o’lguncha suv ichamiz. Xullas , suvsiz bir kun ham o’tmaydi.

Suv aziz , suvdan toza , suvdan musaffo nars yo’q inson uchun. Inson tug’ilganda ham o’lganda ham suv bilan poklanadi. Zotan inson tanasining 60 – 70 foizini , xattoki siyaklarning 22 foizini sub tashki etgnini hisobga olsak ukrainalik professor YU.YA .Fialkov”insonning yurib turgan suvli eritmadir” degan. Tanadagi suvning 10 -20 foizi kamayishi insonni halikatga olib keladi. Fransuz olimi Dyuba “Hayot jon ato qilungan suvdir “ degan.