5-Mavzu: Organik birikmalarning tuzilishi, klassifikatsiyasi, asosiy sinflarining nomlanishi Reja

qancha miqdorda kirishigagina emas, balki ular bir-biri bilan qaysi tartibda 
birikkanligiga, ya’ni molekulaning kimyoviy tuzilishiga ham bog‘liq.
3. Molekulani hosil qilgan atomlar yoki atom gruppalari birbiriga ta’sir etadi, 
molekulaning reaksiyaga kirishish xususiyati ana shu ta’sirga ham bog‘Iiq 
bo‘Iadi.
Bu qoidalarni tushuntirib chiqamiz. A. M. Butlerovga qadar 
molekulalarning tuzilishini, ya’ni atomlar orasidagi kimyoviy bog‘lanish tartibini 
tushunib bo‘lmaydi, deb hisoblanar edi. Ko‘pchilik olimlar hatto molekulada 
atomlar real mavjudligini ham inkor qilar edilar. A. M. Butlerov bu fikrning 
noto‘g‘riligini isbot qildi. U atom va molekulalarning real mavjudligi, 
molekuladagi atomlarning kimyoviy tuzilishini bilish mumkinligi haqidagi to'g'ri 
materialistik va falsafiy tasavvurlarga asoslandi. U moddalarning kimyoviy 
o‘zgarishlarini o ‘rganish orqali molekulaning tuzilishini tajriba yo‘li bilan 

---

aniqlash mumkinligini ko‘rsatib berdi. Aksincha, molekulaning tuzilishini bilgan 
holda birikmaning kimyoviy xossalarini aytib berish mumkin. 
Kimyoviy tuzilish nazariyasi uglerod elementining o‘ziga xos xususiyatlarini 
hisobga oladi. Organik birikmalarning tuzilishini o‘rganish bizning davrimizda 
ham organik kimyoning asosiy vazifasi bo‘lib qoladi. Buning uchun kimyoviy 
usullar bilan bir qatorda tekshirishning spektroskopiya, yadro magnit rezonansi, 
mass-spektrometriya, dipollarning elektr momentlarini aniqlash, rentgeno- va 
elektronografiya kabi fizik usullari ham keng c|o‘llaniladi. 
Izomerlarning mavjudligi organik birikmalar tuzilish nazariyasining asosiy 
qoidalaridan kelib chiqadi. Tuzilish nazariyasi asosida butanning ikkita izomeri 
borligini oldindan aytganligi (butandan boshlab qolgan uglevodorodlarda 
molekulalarda atomlarning birikish tartibi turlicha bo‘lishi mumkin) A. M. 
Butlerovning katta yutug‘i bo‘ldi. 1867- yilda A. M. Butlerov o ‘zi oldindan 
aytgan izomerni sintez qildi, bu esa tuzilish nazariyasining to‘g‘riligining ajoyib 
isboti bo‘ldi. Bu izomer izobutan edi, u normal butandan molekulasining tuzilishi 
bilan farq qiladi, lekin ikkalasining empirik formulasi bir xil C
4
H
10
Shunday qilib, kimyoviy tuzilish nazariyasi organik birikmalarning turli-
tumanlik sabablarini tushuntirib beradi. Bu to‘rt valentli uglerod atomining zanjir 
va halqalar hosil qila olish, boshqa elementlarning atomlari bilan birikish 
xususiyati borligi, shuningdek, izomeriya mavjudligi tufaylidir. 
Kimyoviy tuzilish nazariyasida molekuladagi atomlarning va atom 
gruppalarining bir-biriga ta’siriga katta e’tibor beriladi. Bu hol istalgan moddaning 
(organik yoki anorganik) molekulasida bor. Buni quyidagi birikmalar misolida 
tushuntiramiz: NaOH, Al(OH)
3
, C
2
H
5
OH, N0
2
—OH (nitrat kislota), 
S0
2
(0H)
2
(sulfat kislota). Ularning hammasining molekulasida gidroksil gruppa 
(gidrokso yoki oksigruppa) OH bor. Shunga qaram ay^& uvdagi eritm ada 
moddalarning xossalari birin-ketin o‘zgarib boradi: NaOH — kuchli asos Al(OH)
3
— amfoter gidroksid, C
2
H
5
OH — amalda neytral modda, nitrat va sulfat kislotalar 
H 
+
ionlarini hosil qiladi. OH gruppa kimyoviy xususiyatining turlicha ekanligining 
sababi u bilan bog’langan atomlar hamda gruppalarning ta’siri tufaylidir. Markaziy 
atomning metallmaslik xususiyati ortishi bilan asos turidagi dissotsilanish susayadi 
va kislota turidagi dissotsilanish kuchayadi (Na, Al, C2H5, N0
2
, SO
2
, qatorda) 
Bir-biri bilan bevosita bog'lanmagan atomlar ham bir-biriga ta’sir etishi 
mumkin. Masalan, xlorning xloretanda CH3 — CH2C1 va xloretilenda CH2= 
CH—Cl reaksiyaga kirishish xususiyatining turlichaligi xlor atomiga etil (CH3—
CH2—) va vinil (CH2=CH—) gruppalarining turlicha ta’sir etishi sabablidir. 
Xloretan molekulasida xlor reaksiyaga juda kirishuvchan, xloretilen molekulasida 
esa inert. Molekulada atomlarning bir-biriga ta’sir etish qonuniyatlarini aniqlashda 
А. M. Butlerovning shogirdi V. V. Markovnikovning xizmatlari kattadir. Hozirgi 
nuqtayi nazardan tuzilish nazariyasining asosiy qoidalariga qisman tuzatish kiritish 
— fazoviy va elektron tuzilish haqidagi fikrlarni qo'shish kerak. U holda tuzilish 
nazariyasining asosiy qoidalarining 2 -punktida organik birikmalarning xossalari 

---

ular molekulalarining tarkibi, shuningdek, ularning kimyoviy, fazoviy va elektron 
tuzilishi bilan aniqlanadi, deb ta’kidlash lozim. A. M. Butlerovning kimyoviy 
tuzilish nazariyasi organik kimyo nazariy asosining eng muhim qismi hisoblanadi. 
Ahamiyati jihatdan uni D. I. Mendeleyevning elementlar davriy sistemasi bilan bir 
qatorda qo'yish mumkin. Davriy sistema singari bu nazariya ham juda ko‘p amaliy 
materialni tartibga solishga, yangi moddalar mavjudligini oldindan aytishga, 
shuningdek, ularning olinish yo’llarini ko'rsatishga imkon berdi. Bu esa organik 
sintezning misli ko'rilmagan darajada muvaffaqiyatini ta’minladi. Hozirgi vaqtda 
ham kimyoviy tuzilish nazariyasi organik kimyoga doir barcha tadqiqotlarda yo’l 
ko'rsatuvchi asos bo’lib xizmat qilmoqda. 
Rus olimi A.M.Butlerov 1861 yilda tuzilish nazariyasini yaratdi. 
Nazariyaning ikki xil ta’rifi mavjud: A.M.Butlerov ta’rifi va uning hozirgi zamon 
ta’rifi.