5-mavzu. Menejmentning tashkiliu tarkibiu tuzulishi. Boshqarish strukturasiningmazmuni

CHiziqli-shtabli strukturahar bir rahbar huzurida ixtisoslashgan xizmatlar, maslahatchilar kengashi, ya’ni shtablar tuzish orqali tashkil etiladi. Bu struktura quyidagi ko’rinishga ega:

Maslahatchilar, referentlar, yuridik xizmat bo’limi va boshqaruvchi

Marketing tadqiqoti bo’yicha marketologlar guruhi, mehnatni muhofaza qilish xizmati, audit guruhi va boshqaruv

SHtablarning vazifasi har xil muammolarni o’rganish orqali rahbarga qaror qabulqilishda yordam berishdan iborat. Bunday shtablarga ehtiyojning paydo bo’lishiga asosiy sabab — bu tashkilotlardagi funktsiyalarning murakkablashuvidir. Bu yerda mehnat taqsimoti ikki turdagi maqsad va vazifalar bilan belgilanadi.

CHiziqli rahbarlar korxonaning bosh maqsadiga erishish yo’lidagi birlamchi vazifalarning bajarilishiga javobgar bo’lsalar, shtabdagilar esa birlamchi vazifalarga tobe bo’lgan ikkilamchi vazifalarning bajarilishiga javobgardirlar. Ular maslahat berish funktsiyasini bajaradilar. CHiziqli rahbarlarning asosiy vazifasi taklif etilgan ijobiy va salbiy maslahatlar ichidan maqsadga muvofig’ini aniqlash va uni uzil-kesil qabul qilishdan iborat.

SHtablarning tashkil kilinishi va bunday yordamchilarga ega bo’lgani uchun korxona faoliyatini boshqarish bir tomondan yengillashadi, boshqa tomondan esa berilgan maslahatlar qarama-qarshi bo’lganligi sababli murakkablashadi.

SHunday hollarda har ikkala tomon o’zinikinima’qullashga, o’z obro’larini saqlashga harakat qiladi. Natijada o’rtada nizo chiqadi.

Bu strukturaning afzalligi shundan iboratki, chiziqli rahbarlar o’z diqqatlarini ilmiy-tadqiqot ishlarga emas, balki asosan, korxonaning joriy faoliyatiga qaratadilar. Kamchiligi esa boshqaruv tizimida ortiqcha bo’g’inlarning paydo bo’lishi, boshqarish tezkorligining susayishi, boshqarish harajatlarining o’sishidadir.

CHiziqli-shtabli strukturadan farqli o’laroq boshqaruvning funktsional strukturasi rahbarlar va struktura bo’g’inlarining boshqaruv faoliyatini ixtisoslashtirishga qaratilgandir. Bunda har bir boshqaruv bo’g’iniga muayyan funktsiyalar biriktirib qo’yiladi. Masalan, biri marketingni, ikkinchisi ishlab chiqarishni, uchinchisi esa moliyani boshqarish bilan shug’ullanadi³.

Boshqarish apparatini funktsional ixtisoslashtirish uning samaradorligini ancha oshiradi. Boshqarishning barcha funktsiyalarini bajarishi lozim bo’lgan universal rahbarlar o’rniga o’zsohasini puxta biladigan,o’zshtatiga ega bo’lgan, o’ziga topshirilgan ish uchastkasi uchun javob beradigan mutaxassislar appa­rati paydo bo’ladi.

Albatta, funktsional xizmatlar rahbarlari va mutaxassislari:

o’zsohasinichuqur va puxta biladigan;

jarayonlar va hodisalarni tahlil qilish va baholash qobiliyatiga ega bo’lgan;

o’z xulosa va tavsiyalarini himoya qila oladigan;

chiziqli struktura rahbarlarini shu tavsiyalarni amalga oshirish maqsadga muvofiqligiga ishontira oladigan kishilar bo’lishi kerak.

Funktsional bo’linmalar bevosita barcha quyi struktura bo’linmalarining faoliyatini boshqaradi. Funktsional boshqarish u yoki bu funktsiya vakolatiga taalluqli tor doiradagi masalalar bo’yicha quyi bosqich organlari va bo’linmalari faoliyatiga rahbarlikni ta’minlaydi. Masalan, korxonaning reja bo’limi tsexlarning reja byurolariga rahbarlik qiladi.

Bunda ham funktsional bo’limlar rahbarlarining vertikal bo’yicha ierarxiyasi va bo’ysunishi mavjud. Ammo chiziqli strukturadan farqli o’laroq bunday bo’ysinish ma’muriy emas, balki sof uslubiy maslahatli bo’ysinishdir. Funktsional struktura ham o’zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega.

Ijobiy tomonlari: bunda boshqaruv faoliyati chuqur ixtisoslashadi. Bu esa boshqaruv samaradorligining, kasb mahorati darajasining o’sishini ta’­minlaydi, funktsional sohada muvofiqlashtirish ishini yaxshilashga erishiladi. Xizmatchilar bunga yaxshi va tez ko’nikma hosil qiladilar, moddiy harajatlarni kamaytiradi va boshqarishdagi takrorlanishlarga chek qo’yadi va hokazo.

Salbiy tomonlari:

-funktsional organlar o’ziga topshirilgan funktsiyalarni sifatli bajarishdan manfaatdor bo’lib, “begona” funktsiyalar uchun ham, butun korxonaning umumiy fao­liyati uchun ham javob bermaydi. Bunda har bir rahbar o’z funktsiyalari bo’yicha farmoyish berish huquqiga ega bo’ladi. Binobarin, bunarsa:yakkaboshchilik tamoyillarining buzilishiga, ijrochilar mas’uliyatining susayishiga olib keladi, chunki ijrochi bir boshliqqa emas, bir necha boshliqqa bo’ysinadi, ko’pincha ulardan bir-biriga zid ko’rsatmalar oladi.

Funktsional strukturadagi qayd qilingan kamchiliklar, ya’ni:

• funktsional bo’limlar ishlashlarini muvofiqlashtirish darajasining yuqori emasligi;

• rahbarlar vazifalari va huquqlarining yetarli darajada muvofiqlashmaganligi;

• ishning pirovard natijalari uchun aniq va mas’ul xodimlarning yo’qligi;

• funktsional bo’linmalar o’rtasida ish yuzasidan nizolarning mavjudligi;

• boshqaruv apparatida ishga turalarcha munosabatda bo’lish hollarining mavjudligi kabilarni bartaraf etish uchun chi­ziqli-funktsional (aralash) turdagi boshqaruv strukturasi tuziladi.

CHizikli-funktsional boshqaruv strukturasida asosiy boshqaruv chizikli boshqaruv bo’lib hisoblanadi. Barcha boshqaruv bosqichlari va mustaqil uchastkalar o’z rahbariga ega bo’ladi. Rahbar ishlab chiqarish xo’jalik faoliyatini yakkaboshchilik asosida boshqarish huquqiga ega bo’ladi va faoliyat natijalari uchun to’la javobgar hisoblanadi.

Boshqaruvning chiziqli struktura sharoitida ishlaydigan rahbarlarga malakali yordam ko’rsatish uchun funktsional va idoraviy tashkilotlar tashkil etiladi va bu tashkilotlarning vazifasi boshqaruv qarorlarini tayyorlash va rahbarlarga malakali yordam berishdan iborat.

Hozirgi zamon korxonalari faoliyatidagi ko’pgina muammolarni hal etish gorizontal bo’yicha kelishib olishni va muvofiqlashni talab etadi.

Bularni mazmun va muddatlariga ko’ra kelishib olish, ishlab chiqarishning ko’pgina unsurlarini tutashtirish ishlarini tur­li xizmatlar bajaradi. Goho funktsional xizmatlar o’rtasidagi bu gorizontal aloqalar juda cho’zilib ketadi, baxs va nizolar bilan amalga oshiriladi. CHiziqli struktura rahbari esa ko’p sonli bo’linmalar ishini muvofiqlashtirishga juda qiynaladi.

Bu muammolarni yangi tashkiliy boshqaruv strukturalarini tuzish yo’li bilan, aniqrog’i, chiziqli-funktsionalboshqaruvstrukturalariga tuzatishlar kiritish yo’li bilan hal etiladi. Bunday struktura dasturli-maqsadli struktura deb ataladi. Bunday struktura quyidagi uch ko’rinshda bo’ladi:

• loyiha bo’yicha boshqaruv;

• mahsulotga ko’ra boshqaruv;

• matritsaviy struktura.⁴

Loyiha buyicha boshqaruvdan yangi texnika va texnologiyani qisqa muddatda joriy qilish zaruriyati tug’ilgan hollarda foydalaniladi. Bunda vaqtinchalik maxsus xizmat bo’limi tuzilib, unga resurslar beriladi. Bu bo’lim loyixa tayyorlaydi va uning ijro etilishini nazorat qiladi.

Mahsulotga ko’ra boshqaruvning afzalligi axborotlarning kelish yo’llari va oqimining qisqarishida, yakka boshchilik tamoyiliga to’la rioya qilinishida, boshqarishning yuqori bosqichlarini mayda joriy vazifalardan xalos qilishda namoyon bo’ladi. Bunday struktura bozorda talabning o’zgarishiga tezkor munosabat bildirishga qodir.