5-mavzu. Mantiq bilish nazariyasining tadqiqot ob’ekti Reja

Formal mantiqga to‘g‘ri tafakkur shakllari va qonunlarini o‘rganuvchi 
falsafiy fan, 
deb ta’rif berish mumkin. 
Dialektik mantiq, formal mantiqdan farqli o‘laroq, tafakkurni uning mazmuni va 
shakli birligida hamda taraqqiyotida olib o‘rganadi. Matematik mantiq esa 
tafakkurni matematik metodlar yordamida tadqiq etadi. U hozirgi zamon 
matematikasining muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, tafakkurni mantiqiy 
hisoblash deb ataladigan yuqori darajada abstraktlashgan va formallashgan 
sistemada tahlil qiladi. 
Biz o‘rganadigan fan formal mantiq
1
bo‘lib, u hozirgi paytda o‘zining maxsus 
formallashgan tiliga, to‘g‘ri muxokama yuritish uchun zarur bo‘lgan samarali 
mantiqiy metodlari va usullariga, konseptual vositalariga ega. Tafakkurni 
o‘rganuvchi boshqa fanlar, xususan falsafa, psixologiya, fiziologiya bilan 
1
Формал мантиқ баъзан умумий мантиқ деб ҳам юритилади. Классик ва ноклассик мантиқлар унинг 
тараққиётининг асосий йўналишлари ҳисобланади. Символик мантиқ деган ибора ҳам мавжуд бўлиб, у 
формал мантиқнинг хозирги босқичини ифода этиш учун ишлатилади. 

---

hamkorlik qiladi hamda ilmiy bilimlar sistemasida o‘zining munosib o‘rniga ega. 
Ayniqsa, uning bilish metodi sifatidagi ahamiyati katta. 
4. Tafakkur shakllari va qonunlarini o‘rganish, ulardan ongli ravishda foydalanish 
fikrlash madaniyatini o‘stiradi, xususan, fikrni to‘g‘ri qurish malakasini 
rivojlantiradi; bahs yuritishda o‘zining va boshqalarning fikriga tanqidiy 
munosabatda bo‘lishiga, suhbatdoshining mulohazalaridagi xatolarni ochib 
tashlashga yordam beradi. 
Muhokamani to‘g‘ri qurishga, formal ziddiyatlar, xatolarga yo‘l qo‘ymaslikka 
erishish, aytish mumkinki, o‘ziga xos san’at-mantiq san’ati hisoblanadi. Bu 
san’atning nazariy asoslarini chuqur egallagan kishigina uning imkoniyatlarini 
amaliy muhokama yuritishda namoyish qila oladi. Shu o‘rinda buyuk mutafakkir 
Forobiyning mantiq ilmining ahamiyati haqida bildirgan quyidagi fikrlarining 
alohida e’tiborga loyiq ekanligini ta’kidlash zarur. U shunday yozadi: «Bizning 
maqsadimiz aqlni, xatoga yo‘l qo‘yish mumkin bo‘lgan barcha hollarda, to‘g‘ri 
tafakkurga etaklaydigan, uning yordamida har safar xulosa chiqarayotganda 
adashishga qarshi extiyot choralarini ko‘rsatadigan san’atni-mantiq san’atni 
o‘rganishdir. Uning asosiy qonun-qoidalarining aqlga bo‘lgan munosabati 
grammatika san’ati qoidalarining tilga bo‘lgan munosabatiga o‘xshash; xuddi 
grammatika kishilarning tilini to‘g‘irlash extiyoji sababli yaratilgani, unga xizmat 
qilishi zarur bo‘lgani singari, mantiq ham tafakkur jarayonini yaxshi amalga 
oshirish maqsadida xatoga yo‘l quyish mumkin bo‘lgan barcha hollarda aqlni 
to‘g‘irlab turadi».
2
Uning ta’lim sohasidagi vazifalari ham jiddiydir. O‘quv jarayonining samaradorligi 
ma’lum bir darajada ishlatiladigan tushunchalarning, terminlarning aniq bo‘lishiga, 
muammolarning mantiqan to‘g‘ri qo‘yilishi va hal qilinishiga, mavjud gipotezalar 
strukturasini to‘g‘ri tahlil qila olishga, argumentlash qoidalaridan to‘g‘ri 
foydalanishga bog‘liq. 
Fan uchun formal mantiq murakkab muammolarni echish vositasini beradi. 
Bunday vositalar, odatda, ilmiy nazariyaning strukturasini o‘rganishda, unda 
ishlatiladigan formalizmning mohiyatini tushuntirib berishda, formal ziddiyatlar 
bo‘lsa, ularni aniqlashda muhim ahamiyatga ega.