5-mavzu: mantiq bilish nazariyasining tadqiqot ob’ekti. Reja

Unutmang! Mantiq qonunlarini o‘zgartirish, buzish, almashtirish mumkin emas. Mantiqiy qonunlar dunyodagi hamma xalqlar va millatlar uchun bir xil. Bu qonun bo‘yicha buyum haqidagi fikr aniq, izchil va asosli bo‘lishi kerak. Aks holda fikrlash buziladi. Yodda tuting! Mantiqiy qonunlar 4 ta: Ayniyat qonuni, Ziddiyat qonuni, Uchinchisi istisno qonuni, Etarli asos qonuni. Bu qonunlarning talabini bajarish mantiqiy fikrlash, ular o‘rtasidagi bog‘lanishni ta’minlaydi.
Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan qonunlarning uchtasi qadimgi yunon mutafakkiri Arastu (er.avv. III-IV asr) tomonidan tavsiflanib berilgan va fanga kiritilgan. Etarli asos qonuni esa Leybnis tomonidan fanga kiritilgan. Mantiqning bu qonunlari ob’ektiv olamdgi buyumlar o‘rtasidagi muayyan munosabatlarning inson ongidagi inikosidir. Mantiq qonunlari chin hukmni isbotlash, xato hukmlarni inkor qilish jarayonida amal qiladi. Formal mantiq qonunlari fikrlashning tuzilishini aniqlaydi. Buning uchun turli formula va belgilardan foydalaniladi. Mantiqdagi S-R formulasi konkret fikrlashda fikr mazmuni xar hil bo‘lishi mumkinligini bildiradi. Masalan, "Barcha S-R dir" formulasiga quyidagi fikrlarni kiritish mumkin. "Hamma olimlar ziyolilardir", "Hamma baliqlar suvda yashaydi", "Hamma Markaziy Osiyo davlatlari - BMTga a’zo" va shunga o‘xshash fikrlar. Bu erda o‘zgaruvchi "S" "olimlar", "baliqlar", "Markaziy Osiyo davlatlari" tushunchalarida, "R" "suv", "ziyoli", "BMT a’zosi" tushunchalarida ifodalangan.
Bundan tashqari mantiqda fikrlash tuzilishini ifoda etadigan shunday formulalar mavjudki, bunday holda konkret fikr almashtirilsa ham, fikr to‘g‘ri bo‘laveradi. Masalan, shartli hukm formulasini olib ko‘raylik ("Agar A bo‘lsa, u holda V bo‘ladi") Agar talaba a’lo o‘qisa, u holda imtiyozli stipendiya oladi" yoki "Agar paxtaga yaxshi ishlov berilsa, u holda mo‘l hosil olinadi".
Eslab qoling! Demak, mantiq qonunlarining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, mantiqiy o‘zgarishlarni konkret fikr mazmuni bilan qanchalik almashtirsak - to‘g‘ri hukm hosil bo‘laveradi. Demak, mantiq qonunlari - tafakkur qonuni bo‘lib, u fikrlash tuzilishini, uning shakllari, tushuncha va hukmlar o‘rtasidagi aloqa va bog‘lanishlarni to‘g‘ri aks ettiradi.