5-mavzu: mantiq bilish nazariyasining tadqiqot ob’ekti. Reja

Dalillash tuzilmasi
Dalillash uchta o’zaro bir-biri bilan bog’langan elementlarni: tezis, dalillar, demonstratsiya (oshkor qilishlik)ni o’z ichiga oladi.
Tezis - bu haqiqatligi isbotlanishi lozim bo’lgan hukmdir. Tezis dalillashda bosh tuzilmaviy element bo’ladi va “Nima asoslanayapti?”, degan savolga javob beradi.
Dalillar yoki asoslar - bu tezisni asoslashda qo’llaniladigan boshlang’ich nazariy yoki faktik qoidalardir. Ular dalillashning asosi yoki mantiqiy poydevori rolini bajaradi va “Tezis nima bilan, nima yordamida asoslanayapti?” degan savolga javob beradi.
Demak, isbotning mantiqiy tarkibini quyidagi uch qism tashkil qiladi: isbot tezisi, isbot asosi (argument) va isbot usuli (demonstratsiya).
1. Isbot tezisi deb chinligi yoki yolg’onligi aniqlanishi lozim bo’lgan hukm yoki bilimga aytiladi.
2. Isbot asosi yoki argument deb chinligi allaqachon tajribada aniqlangan va tezisni tasdiqlash uchun etarli tarzda olingan hukm va bilimlarga aytiladi. Isbot asosi yoki argument vazifasini turli tajribaviy fakt-dalillar, nazariy fikrlar, nazariyalar, aksiomalar, teoremalar, gipotezalar va h.k. bajaradi.
3. Isbot usuli yoki demonstratsiya deb asoslardan tezisni mantiqiy ravishda keltirib chiqarish jarayoni va isbot qilish usuliga aytiladi.
Mantiqiy isbotning ikki turi mavjud: 1) to’g’ridan-to’g’ri, 2) chetdan isbot etish.
1. To’g’ridan-to’g’ri isbot deb tezis chinligining bevosita asoslardan kelib chiqishiga aytiladi. Uning turlari deduktiv, induktiv va traduktiv isbotlardir.
Deduktiv isbot hamisha sillogizm shaklida bo’ladi. Unda argumentlar sillogizmning asoslari, tezislar esa sillogizmning xulosasi bo’lib xizmat qiladi. Isbotda esa tezis asoslardan kelib chiqadi. Masalan:
Odilov haqiqatgo’ydir.
Chunki u yolg’on gapirmaydi.
Ushbu isbotda «Odilov haqiqatgo’ydir» – tezis, «Chunki u yolg’on gapirmaydi» argumentdir.
Sillogizm shaklida ushbu fikr quyidagicha bo’ladi:
Xaqiqatgo’ylik doim haqiqatni aytishni taqozo qiladi.
Odilov yolg’on gapirmaydi.