5-mavzu: Dunyoning konfetsional manzarasi Rеja: Konfessiya tushunchasi Dunyoning konfetsional manzarasi

Dinlar tarixini o’rganishda Sharq allomalarining yondashuvlari. Abu 
Rayhon Beruniy, Ibn Hazm Andalusiy, Abdulkarim Shahristoniy va Abu 
Mansur Bag’dodiylarning asarlarida dinshunoslik asoslari. 
Islom olamida ham dinlarni o‘rganish bo‘yicha tadqiqotlar uzoq tarixga 
borib taqaladi. Milodiy VII-VIII asrlardayoq diniy tortishuv(munozara)larni o‘z 
ichiga olgan «maqola»lar (keyinchalik «maqolot»), VIII -IX asrlardan e’tiboran 
esa boshqa dinlarga «raddiya»lar yozila boshlangan. Keyingi asrlardan esa «al-
Firaq» (Firqalar), «ar-Radd» (Raddiya), «ad-Diyonot» (Dinlar) va «al-Milal» 
(Xalqlar) yo‘nalishidagi adabiyotlar vujudga kelgan. 
«Ad-Diyonot» (Dinlar) yo‘nalishida yozilgan ilk asar Hasan ibn Muso an-
Navbaxtiyning (vaf. 910) «al-Aro vad-diyonot» (E’tiqodlar va dinlar) kitobi 
hisoblanadi. Keyinchalik Mas’udiy (957) o‘zining «ad-Diyonot» (Dinlar), 
Masbihiy (1029) «Darkul bug‘yati fiy vasfid diyonoti val ibodoti» (Dinlar va 
e’tiqodlar vasfida maqsad me’yori) kitoblarini yozganlar. Shuningdek Beruniyning 

---

(973-1048) «Tahqiqun ma lilhind min maqulatin, maqbulatin fil-aqli av 
marzulatin» (Aqlga maqbul yoki noma’qul bo‘lgan Hindistonga oid izlanishlardan) 
nomli kitobi ham shular sirasiga kiradi. 
«Al-Firaq» (Firqalar) yo‘nalishida yozilgan kitoblarga Abu Mansur 
Abdulqodir al-Bag‘dodiyning (vaf. 1038) «al-Farq baynal-firaq» (Firqalar 
orasidagi farq) asari hamda Abul-Maoliy Muhammad ibn Ubaydullohning (vaf. 
1092) «Baynal-adyon» (Dinlar orasida) asarlarini kiritish mumkin. 
«Al-Milal» yo‘nalishida Qozi Abu Bakr Baqilloniyning (vaf. 1012) «al-
Milal van-nihal» (Dinlar va xalqlar), Abu Muhammad Ali Ibn Hazmning (vaf. 
1064) «Kitobul-fasl fil-milal val-ahvoi van-nihal» (Dinlar, havo va xalqlar haqida 
ajraluvchi kitob), Abul-Fath Muhammad ibn Abdulkarim ash-Shahristoniyning 
(vaf. 1183) «al-Milal van-nihal» asarlarini sanash mumkin. 
«Ar-Radd» (Raddiya) yo‘nalishida ham ko‘plab asarlar dunyo yuzini 
ko‘rgan. Ularga Imom G‘azzoliyning (vaf. 1111) «ar-Raddul jamil» (Go‘zal 
raddiya), Ibn Kalbiyning (vaf. 819-821) «Kitobul-asnam» (Butlar kitobi) nomli 
asarlarini alohida qayd etish lozim.
Darhaqiqat, Musulmon Sharqi o‘lkalarida bu sohada ko‘plab asarlar 
yaratilgan bo‘lib, keyinchalik ular «Dinshunoslik» fanining taraqqiyoti uchun 
fundamental manba bo‘lib xizmat qilgan. Jumladan, Abu Rayhon Beruniyning «al-
Osor al-boqiya an al-qurun al-xoliya» («O‘tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar»), 
«Hindiston», Muhammad ibn Abdulkarim Shahristoniyning «al-Milal van-nihal» 
(«Dinlar va oqimlar»), Ibn Hazm Andalusiyning «al-Fasl fil-milal val-ahvo van-
nihal» («Dinlar, adashgan firqalar va mazhabni ajratish») kabi asarlari, 
shuningdek, Ibn Nadim (987-988) va Abul Hasan Omiriy kabilarning tadqiqot 
ishlari ko‘plab Yevropa tillariga tarjima qilingan. Bu esa, islomiy va arab ilmlarini 
o‘rganuvchi G‘arb mutaxassislarining dinlar tarixiga oid islomiy tadqiqot 
ishlaridan asosiy manba sifatida foydalanishlari uchun qulay imkon yaratdi. 
Bunday asarlarda mualliflar tarixiy voqe’likni to‘g‘ri va xolis yoritganlar. Ular 
o‘zlari musulmon bo‘la turib, boshqa din va e’tiqodlar haqida ma’lumot berish 
yoki ularni tavsif qilishda noxolislikka olib kelishi mumkin bo‘lgan har qanday 
shaxsiy hissiyotlarni suiiste’mol qilmaganlar. Buni Shahristoniyning quyidagi 
so‘zlari tasdiqlaydi: 
«Men har bir firqani (din yoki diniy yo‘nalishlarning hech 
birini) yoqlamay, kamsitmay, ularning kitoblarida qanday bo‘lsa, shundayligicha, 
undagi xatolarni ajratib ko‘rsatmay bayon qilishga ahd qildim»
.
Beruniy o‘zining «Hindiston» asari haqida shunday yozadi: 
«Bu kitob bahs-
munozara kitobi emas, tarix kitobidir. Hindlarning dinlarini ularning o‘zlaridan 
o‘rganib, fikrlarini tanqid qilmay bayon qilaman»
. Bu Beruniy asarlarining butun 
dunyoga mashhur bo‘lishiga sabab bo‘ldi. 

---

Ibn Nadim esa: 
«Dinshunoslik fani hijriy IV-V asrlarga kelib mustaqil fan 
sifatida shakllandi.»
, deb yozadi. Bu milodiy X-XI asrlarga to‘g‘ri kelib, aynan shu 
davrda Beruniy o‘zining «Hindiston» asarini yozgan.