5-mavzu. Boshlangich ta’limda tarbiya jarayonining mazmuni. Suxondonlik va ijodkorlik Tarbiya jarayonining mazmuni

Tarbiyalanuvchilar faoliyatining darsdan tashqari tizimini loyixalash
Darsdan tashqari faoliyat tizimi o`qitishning nazariy va amaliy tizimini to`ldiradi.
Uning asosiy vazifasi o`qitishdan tashqari vaqtini o`zini-o`zi tarbiyalash va ijtimoiy faoliyatini mеhnat bilan sha-illanish uchun oqilona taqsimlashga yordam bеrishdir.
Ta'lim olayotganlarning darsdan tashqari faoliyatini loyixalash vazifalari:
- ijtimoiy moslashuv zonasini tashkil etish va o`qiyotganlarni ijtimoiy xarakatchanligini ko`rsatish;
-bo`lajak mutaxassislarni kasbiy moslashuvi uchun shart-sharoitlar yaratish;
-o`qiyotganlarning mustaqil o`qish yo`li bilan ta'limni davom ettirishga yo`llash;
-xar bir ta'lim oluvchining qobiliyati qiziqishi va ishtiyoqini rivojlantirish uchun shart-o`aroitlar yaratish;
- o`quvchilarni erkin vaqtdan unumli foydalanish dam olish maxoratini egallashga o`rgatish.
Tarbiya jarayoninig moxiyati, qonuniyatlari va o`ziga xos jixatlari hususidagi mavjud nazariy va amaliy g`oyalarga pеdogogik bilimlarga tayangan holda tarbiya tеxnologiyasinig tarkibiy qismlarini quyidagicha bеlgiladi:
1.Tarbiya jarayonini umumiy loyihasi;
2.tarbiyani tashkil etishga bo`lgan ijtimoiy extiyoj (ra-bat);
3.tarbiya maqsadi.
4.tarbiya mazmuni(shakl, mеtod, usul va tеxnik vositalar);
5. o`qituvchi (tarbiyachi) faoliyati;
6.o`quvchi(tarbiyalanuvchi faoliyati);
7.tarbiya samarasi(natija).
Tarbiya nazariyasi – pеdogogikaning bir qismi bo`lib, tarbiyaviy jarayonni mazmuni, usuli va tashkil etilishi masalalarini o`rganadi. Hayotga yangicha siyosi va iqtisodiy nuqtai nazardan yondoshish o`sib kеlayotgan yosh avlod tarbiyasi bilan bog`liq jarayonni ham qayta ko`rib chiqishni taqazo etmoqda.
Hozirgi zamon pеdogogikasida tarbiya tarbiyachining tarbiyalanuvchi shaxsiga oddiy ta'sir ko`rsatishi emas, balki tarbiyachilar va tarbiyalanuvchilarni aniq bir maqsadga qaratilgan, bir-biri bilan hamkorlikda qiladigan munosabatlari va o`zaro ta'sir ko`rsatishi ekanligi alohida ta'kidlanadi. Bugungi kunda shunchaki bilim egasi bo`lgan insonni emas, balki ijodkor, o`z istе'dodi bilan ajralib turuvchi ishbilarmon insonni tarbiyalash zamon taqazosidir.
O`quv yurtlarida tarbiyaviy jarayonni tashkil qilish asosiga il-or milliy, ma'naviy ahloqiy qadriyatlar va mеzonlar, xalq pеdagogikasi, marosimlar, bayramlar, o`yinlar va boshqalar qo`yilishi kеrak.
Shu bilan birga tarbiya jarayonida kishining turli qobiliyatlari rivojlanadi, g`oyaviy, ahloqiy, irodaviy, estеtik hislatlari shakllanadi, jismoniy kuch quvvatlari mustaxkamlanadi.

Ajdodlarimiz qadim zamonlardan boshlab so‘z san’atining, xususan, og‘zaki ijrochilik san’atining inson ruhiyatiga ko'rsatadigan ta’sirigajuda katta c’tibor bilan qaraganlar. Shuma’noda, ifodali o‘qish san’atining tarixi uzoq davrlarga borib taqaladi.

0‘rta Osiyoda ifodali o'qish san’atining taraqqiy etishida “Avesto”, “Bundaxishn”, “Dinkard” kabi diniy xarakterdagi asarlaming ahamiyati katta bo‘lgan. Inson axloqini poklashga qaratilgan ushbu asarlar ko‘proq og‘zaki ijrochilik vositasida xalq orasiga kirib borgan-ligi m a’lum. Jumladan, “Avesto”ning asosiy mohiyatini tashkil etgan “Ezgu fikr, ezgu so‘z, ezgu am al” ta’limotini xalq o‘rtasida targ‘ib qilib, odamlar qalbida ezgulik tuyg‘ularini uyg‘otishda kohinlaming xizmati beqiyos edi. Kohinlar faqat din targ‘ibotchilari sifatidagina emas, balki ifodali so‘z sehri bilan mo‘jizalar ko‘rsatuvchi san’atkor ijrochilar sifatida ham shuhrat qozonganlar. Ular “Avesto”dagi ibodat qo'shiqlarini, Ahura Mazda so‘zlarini, afsona va rivoyatlami yorqin nutq, ifodali so‘z va jozibador ovoz bilan ijro etib xalq ommasini o ‘z g‘oyalariga ishontirganlar.
Badiiy so‘z san’ati, shu jumladan, ifodali o‘qish san’ati xalqning umumtaraqqiyot tarixiga bog‘liq holda rivojlanib bordi. Jamiyat taraq-qiyoti o‘rtaga qo‘ygan talablar hamda mavjud shart-sharoit tufayli, IX - XV asrlarda Markaziy Osiyoda ilm-fan va madaniyat yuksak taraqqiyot bosqichiga ko‘tarildi. Mana shu davrlarda Qur’oni Karim targ‘ibi bilan bog‘liq holda, voizlik san’ati rivojlandi. Voizlik san’atining taraqqiy etishi esa, ifodali o‘qish san’ati tarixida muhim o‘rin tutadi.
Ma’lumki, Qur’oni Karim o‘z zamonasining nafis adabiy usuli saj’da vahiy qilingan bo‘lib, u so‘z san’atining oliy namunasi hisob­ lanadi. Qur’oni Karimni o ‘qish voizdan juda katta ilmiy salohiyatni, ayni paytda, yoqimli ovoz sohibi boMishni ham talab qilardi. Shu bois-dan ham Qur’on suralarini maftunkor qiroat, jozibali ohangda o‘qishga o ‘rgatuvchi “Ilmi balog‘a” san’atiga alohida e’tibor qaratilgan. Bu haqda Abu Rayhon Beruniy “Geodeziya” asarining kirish qismida shunday deydi: “A rab nutqida balog‘aning mavjudligi Q u r’on targ ‘ibotida muhim aham iyat kasb etadi. Balog‘a arab nutqining ziynatidir”
Voizlik (notiqlik) san’ati 0‘rta asrlarda juda katta ijtimoiy-siyosiy mavqega ega bo‘lib, umumdavlat ahamiyatiga molik ish hisoblangan. Voizlik san’atining dabirlik, xatiblik, muzakkirlik kabi turlari mavjud bo‘lib, ba’zi voizlar dabirlik - davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan yozish-malami o‘qish va yozib berish bilan, ba’zi voizlar xatiblik - juma kun-lari Qur’oni Karim suralari asosida xalqni odob-axloqqa chaqirish bi­ lan, ba’zilari esa muzakkirlik - tarixiy voqea-hodisalami gapirib berish bilan shug‘ullanganlar.
Qadimda xalq ommasi oldida nutq so‘zlovchi kishi voiz, uning nutqi esa va’z deb yuritilgan. Voizlik nihoyatda sharafli va, ayni paytda, mas’uliyatli kasb bo‘lgan. Omma oldiga chiqib bir necha soatlab nutq so‘zlovchi kishi tinglovchilaming tuyg4ulariga ta’sir o‘tkazishi, ishon-tirishi, so‘z sehri bilan ularni toMqinlantirishi uchun juda katta bilim va iqtidorga, fasohat va mahoratga ega bo‘lishi lozim edi. Shu bois-dan minbarga chiqib so‘zlovchi kishilaming hammasi ham voiz degan sharafli nomga ega bo‘lavermagan.
So‘z ijrochiligi san’atiga asoslangan voizlik va suxandonlik, lining inson hayotida tutgan o‘mi haqida Kaykovusning “Qobusnoma”, Nizo-miy Aruziy Samarqandiyning “Nodir hikoyatlar”, Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub”, Husayn Voiz Koshifiyning “Dah majlis”, “Sahifai shohi”, Faxriddin Ali Safiyning “Latoif ut-tavoif ’ kabi asarlarida qim-matli fikr-mulohazalar bayon etilgan. Jumladan, Alisher Navoiy voizlar haqida shunday fikrlami yozadi: “Va’zxon shunday bo‘lishi kerak-ki, uning majlisiga bo‘sh kirgan odam to‘lib chiqsin, to‘la kirgan odam esa, yengil tortib holi qaytsin. Voiz olim va halol ish ko‘ruvchi bo‘lsa, uning nasihatidan chetga chiqqanlar gunohkor bo‘ladi. Agar u boshqalarga buyursa-yu, o‘zi qilmasa, uning so‘zlari hech kimga ta’sir etmaydi va foyda keltirmaydi”
Ushbu fikrlar zamiriga juda katta ibrat va hikmat m a’nolari singdiril-gan. Demak, xalqqa pand-nasihat aytib, ulami to‘g‘ri yo‘lga boshlovchi voiz nafaqat ilmi va chiroyli so‘zlari bilan, balki o‘zining yuksak axloq-odobi, halol hayot tarzi bilan ham boshqalarga namuna bo‘lishi lozim.
Buyuk tafakkur egalarining butun bir avlodi yetishib chiqqan, ja-honni ilm -ma’rifat nuri bilan yoritgan uyg‘onish davri deb yuritiladigan zamonlarda 0‘rta Osiyoda so‘z san’ati, shuningdek, notiqlik san’ati ham taraqqiy etdi. Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Koshg'ariy, Abulqosim Zamaxshariy, Alisher Navoiy kabi ulug‘ siymolar ilm-fanning turli sohalariga oid kashfiyotlar bilan bir qatorda, notiqlik san’ati asoslarini ham yaratdilar.